Telangana son of the soil:Guduri

మట్టి మనిషి గూడూరి

    ఆంధ్రప్రదేశ్‌ అవతరణ కారణంగా తెలంగాణ భాషకు, యాసకు సీమాంధ్ర పాలకులు, వారికి వత్తాసు పలికే పత్రికలు, పాఠ్యపుస్తకాలు చేసిన అన్యాయం అంతా ఇంతా కాదు. అసలు తెలంగాణలో మాట్లాడే భాష తెలుగే కాదని, ఇక్కడ ఉర్దూ మిశ్రమ, తౌరక్యాంధ్రము (తురకముGఆంధ్రము) మాట్లాడుతారని ఎద్దేవా చేసిండ్రు. మీకు భాష రాదు,  కాబట్టే మేం నేర్పించడానికే వచ్చాం అనే ఆధిపత్య, అహంభావాన్ని సీమాంధ్ర పంతుళ్లు, అధికారులు, ఆఖరికి వలస జీవులు కూడా ప్రదర్శించారు. ఎవ్వరెన్ని రకాలుగా తెలంగాణ భాషను ఎక్కిరించినా అదే భాషను, మట్టి పరిమళాన్ని తన రచనల ద్వారా బతికించిన గొప్ప కథకుడు గూడూరి సీతారాం.
    మొన్న ఆదివారం (25, సెప్టెంబర్‌, 2011) హైదరాబాద్‌లో క్యాన్సర్‌తో కన్నుమూసిన గూడూరి సీతారాం ఆంధ్రప్రదేశ్‌ అవతరణ కాలంలో ఒక దశాబ్ద కాలం పాటు రాసిన కథలు తెలంగాణ నుడికారాలతో, మూలవాగు వాసనలతో, ఇక్కడి మట్టి పరిమళాన్ని, వెట్టి బతుకుల్ని, వ్యథల్ని రికార్డు చేసినవి. తెలంగాణ మీది ప్రేమతో, సోయితో ప్రత్యేక తెలంగాణవాదులు చేసిన పరిశోధన, కృషి వల్ల ఆయన కథలు సంకలన రూపం తీసుకున్నాయి. ఇది విస్మృత తొలితరం తెలంగాణ కథకుణ్ణి తెలుగు కథానిక రంగంపై చిరస్థాయిగా నిలిపింది. అప్పటి వరకూ విస్మరించిన సీమాంధ్ర సంకలనకర్తలు సిగ్గుతో తలదించుకునేలా జేసింది. నిజానికి తొలితరం తెలంగాణ రచయితలకు తమ స్వీయ రచనల మీద ప్రత్యేక అభిమానం ఏనాడూ లేదు. తాము రాసింది ప్రజలకు చేరేంత వరకే తమ పని అని భావించారు. అందుకే ఆనాటి రచయితలు తమ రచనల్ని సంపుటాలుగా తీసుకురావడానికి పెద్దగా ప్రయత్నించలేదు. సురవరం ప్రతాపరెడ్డి మొదలు గూడూరి సీతారాం వరకు అందరికీ ఇది వర్తిస్తుంది. 354మంది కవుల కవిత్వాని ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ పేరిట 1934లోనే వెలువరించిన సురవరం ప్రతాపరెడ్డి తాను రాసిన కవిత్వాన్ని అచ్చేసుకోలేక పోయాడు. అలాగే గూడూరి సీతారాం కూడా దాదాపు 80 కథలు కేవలం ఒక (1954`1964) దశాబ్దకాలంలో రాసినప్పటికీ వాటిని ఏనాడు పుస్తకంగా తీసుకురాలేదు. అయితే కొంతమంది మిత్రులం వత్తిడి తీసుకొచ్చి మీ కథలు వెలుగులోకి రావాలని చెవినిల్లుకట్టుకొని పోరితే గాని ఆయన కథలు పుస్తకంగా వెలువడలేదు. కథలు రాసిన ఐదుదశాబ్దాల తర్వాత వాటిని వెతికి పట్టుకోవడం చాలా కష్టమయ్యింది. అందుకే సీతారాం 80 కథలు రాసినా కేవలం 14 కథలే అందుబాటులో ఉండడంతో వాటినే పుస్తకంగా మానేరు రచయితల సంఘం ప్రచురించింది. ఇందుకు క్రెడిట్‌ పత్తిపాక మోహన్‌కు దక్కుతుంది. 
    అందుబాటులో ఉన్న 14 కథలూ ఆణిముత్యాలే. తెలంగాణ సామాజిక చరిత్రకు చిత్రిక గట్టాయి. తెలంగాణ జీవితంలోని ఒడిదొడుకుల్ని, గ్రామీణ స్త్రీలు, రైతులు, పేదలు, విద్యార్థులు,ప్రేమలు, పెండ్లిళ్లు, కులవృత్తులు, వలసలు, అన్నీ ఆయన కథల్లో ప్రాణం పోసుకున్నాయి. తెలంగాణ జీవద్భాషలో తనదైన కథనంతో మట్టిమనుషుల్ని అత్యంత సహజంగా గుండెలకత్తుకునే విధంగా మలిచిండు. తాను పుట్టిన కులమైన పద్మశాలీయుల జీవితాలనే గాకుండా పిచ్చుకుంట్ల, గౌడుల దయనీయ స్థితుల్ని, లచ్చి లాంటి కథలో ఫెమినిజాన్ని కూడా మానవీయ కోణంలో ఆవిష్కరించిండు.
    కథా రచయితగా ప్రసిద్ధుడైన సీతారాం నాటకాలు, కవిత్వం, నవలలు కూడా రాసిండు. ఆయన సేకరించిన పల్లె పదాలు ఎన్నో బిరుదురాజు రామరాజు పరిశోధనకు ఉపయోగపడ్డాయి. రామరాజు తన సాంపాదకత్వలో వెలువరించిన ‘త్రివేణి’ సంకలనంలో ఇవి చోటు చేసుకున్నాయి. తెలంగాణ మట్టిపరిమళాలను జానపదాలు, గేయాల రూపంలో ఆనాడు సేకరించి రికార్డు చేయడంతో మన మూలాల్ని మనం ఈనాడు  తెలుసుకోవడానికి వీలవుతోంది. సీమాంధ్రులు కప్పెట్టిన ఖజానా ఇప్పుడిప్పుడే సోయితో చేస్తున్న పరిశోధనల వల్ల వెలుగులోకి వస్తూంది. ఈ ఖజానాలు ఎక్కడెక్కడ ఉన్నాయో ఎవరెవరి ప్రతిభ ఏంటిదో విడమర్చి చెప్పెటోడు సీతారాం. పరిశోధకులకు ప్రాథమిక సోర్స్‌గా ఉండిన సీతారాం ఎన్నో సభలు సమావేశాల్లో ఎన్కటి తెలంగాణ కథగురించి వివరంగా చెప్పెటోడు. అందరికీ అర్థమయ్యే రీతిలో ముచ్చట పెట్టినట్టు గిది గిట్ల గదిగట్ల అని తెలుగు కథకుల గురించి, తెలంగాణ సాహితీవేత్తల గురించి వందల కొద్ది ‘అనెక్‌డోట్స్‌’ చెప్పెటోడు.
    గూడూరి సీతారాం సాహితీవేత్తగానే కాకుండా మానేరు రచయితల సంఘ స్థాపకుడిగా, నిర్వాహకుడిగా, విశాల సాహిత్య అకాడెమీ కార్యక్రమాల్లో ఎడతెరిపి లేకుండా పనిచేసిండు. మరుగున పడ్డ తెలంగాణ కథానికా సాహిత్యాన్ని వెలుగులోకి తేవాలని నిరంతరం పరితపించిండు. ఆ తపనలోంచే జి.రాములు కథలు ‘పెరటి చెట్టు’ వెలువరింప జేసిండు. మరో కథకుడు సురమౌళి కథలు కూడా వేయాలని ప్రయత్నం చేసిండు.
    1953లో తెలంగాణ రచయితల సంఘం స్థాపన నాటి నుంచే వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి, బిరుదురాజు రామరాజు, దాశరథి కృష్ణమాచార్య, వానమామలై వరదాచార్యులు, పల్లా దుర్గయ్య, కాళోజి నారాయణరావు లాంటి వారితో కలిసి పనిచేసిండు. సిరిసిల్లలో తెలంగాణ రచయితల సంఘాన్ని ఏర్పాటు చేసి దాని తరపున అనేక పుస్తకాలు ఆ కాలంలోనే తెలంగాణ వాళ్ల పుస్తకాలు అచ్చేసిండు. తన చిన్ననాటి మిత్రుడు కవి సి.నారాయణరెడ్డి ప్రోత్సాహంతో నిజాం కాలేజిలో చదువుకునే రోజుల్నుంచే సాహిత్య రంగంలోకి అడుగిడిన సీతారాం చివరి వరకూ ఆ దోస్తానీని విడువలేదు.
    75 ఏళ్ళ సీతారాం మృతితో తెలంగాణ ఒక కథా శిఖరాన్ని కోల్పోయింది. ఆయన మృతి మొత్తం తెలుగు కథానికా సాహిత్యానికి కూడా లోటే. ఈ లోటుని పూడ్చే పనిని ‘గూడూరి సీతారాం కథలు’ పేరిట వై.సత్యనారాయణ కొంత చేసిండు. ఇది ఉస్మానియా యూనివర్సిటీకి సబ్మిట్‌ చేసిన ఎం.ఫిల్‌ సిద్ధాంత గ్రంథం. అలాగే సీతారాం గురించిన విశేషాలు, వివరాలతో ‘కానుగ చెట్టు’ (స్వర్ణోత్సవ సంచిక) 2005లో వెలువడిరది. ఇటువంటి పరిశోధనలు మరిన్ని జరిగినట్లయితే సీతారాం కథల్లోని భిన్న పార్శ్యాలు వెలుగులోకి వస్తాయి. గూడూరి సీతారాం స్మృతిలో తెలుగు అకాడెమీ గానీ, తెలుగు యూనివర్సిటీ గానీ ఆయన పేరిట ‘తెలుగు కథా అకాడెమీ’ని ఏర్పాటు చేసి కథా సాహిత్యంలో పరిశోధనలకు వీలు కల్పించాలి. అలాగే జాతీయ సాహిత్య అకాడెమీ వారు గూడూరి సీతారాం జీవితాన్ని పుస్తకంగా వెలువరించి అన్ని భాషల్లోకి తర్జుమా చేసినట్లయితే తెలంగాణ వాడి ప్రతిభ భారతదేశ వాసులందరికీ తెలుస్తుంది. సీతారాం కథల్ని ఇంటర్‌, డిగ్రీ స్థాయిల్లో పాఠ్యాంశాలుగా నిర్ణయించాలి. ఇదే మనం ఆ మట్టిమనిషికి అందించే నివాళి.
    ఎప్పుడూ చిర్నవ్వు చెరగకుండా, చెలిమిని చాటి చూపులతో, తెల్లటి పంచెకట్టుతో, నుదుట బొట్టుతో తెలంగాణ సాహితీ లోకానికి పరిచయమైన గూడూరి సీతారాం ‘కాక’ లేని లోటు పూడ్చలేనిది. నాకు వ్యక్తిగతంగా తీర్చలేనిది. మాట్లాడితే సాలు కొత్త ముచ్చట్లు సాక వోసే గొంతు శాశ్వతంగా మూగ వోయింది. గొంతు మూగబోయినా ఎట్లనన్న జేసి తెలంగాణ తెచ్చుకోవాలె! అని ఆయన జెప్పిన మాటలు దిశా నిర్దేశం చేస్తున్నయి. -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌

తెలంగాణ ‘పగడం’ సుబ్బారావు

    తమను గురించి తాము చెప్పుకునే, ప్రచారం చేసుకునే అలవాటు, కీర్తి కాంక్ష తెలంగాణ కవులకు లేకపోవడంతో అది అంతిమంగా ఈ ప్రాంతంలో కవులు లేరు అని ఆంధ్రులు గుడ్డి నిర్ధారణ చేయడానికి దారి తీసింది. పూర్వ నిర్ధారణకు వచ్చి తెలంగాణ కవులు, రచయితలు, వైతాళికులకు చరిత్రలో తగిన స్థానం దక్కకుండా చేయడంలో ఆంధ్రుల ఆధిపత్య, అహంకార పూరిత రచనలు, ప్రచారాలే ప్రధాన కారణం. ఈ తప్పుడు ప్రచారాలకు అడ్డుకట్ట వేస్తూ సురవరం ప్రతాపరెడ్డి 354 మంది తెలంగాణ కవుల కవిత్వాన్ని సంకలనం చేసి వారికి ప్రాణం పోసిండు. అట్లా ప్రాణం పోసుకున్న వాళ్లలో ఒకరు పైడిమర్రి వెంకట సుబ్బారావు(1916`1998).
    కవిత్వం, కథలు, నాటకాలు, నవలలు, పద్యకావ్యాలు, వ్యాసాలు, అనువాదాలు వందలాదిగా రాసిన పైడిమర్రి వెంకటసుబ్బారావు నేటి తరం పాఠకులకు అంతగా పరిచయం లేరు. ‘ప్రతిజ్ఞ’ను అక్షరబద్ధం చేసి ప్రతిరోజూ బడిపిల్లల నోళ్లలో నానుతున్న ఈయన పుట్టింది నల్లగొండ పక్కనున్న అన్నేపర్తిలో. విస్మృత సాహితీవేత్త పైడిమర్రి గురించి తెలిసింది తక్కువ. తెలియాల్సింది, పరిశోధన జరగాల్సింది చాలా ఉంది. ఉద్యోగ రీత్యా ఖమ్మం నుంచి విశాఖపట్నం వరకు వివిధ ప్రాంతాలు తిరిగిన సుబ్బారావు సృజించని సాహిత్యం లేదంటే అతిశయోక్తి కాదు. తల్లి వేర్లను కత్తిరించి భాషా పరంగా, సాహిత్య పరంగా తెలంగాణను గత 60 యేండ్లుగా ఈ మట్టి పరిమళానికి దూరంగా ఉంచింది సీమాంధ్ర సాహిత్య కారులు, వారి తాబేదార్లుగా ఉన్న పాఠ్యపుస్తక నిర్ణేతలు, అధికారులు. సుబ్బారావు పేరు, ఆయన పని చేసిన ప్రాంతం రెండూ ఆంధ్రతో ముడిపడి ఉండడంతో తెలంగాణ పరిశోధకులు గానీ, సాహిత్యవేత్తలు గానీ ఈ విషయమై లోతుగా పరిశీలించలేదు. ఈ విషయాన్ని మొదటిసారిగా నేను 2004లో ప్రచురించిన ‘దస్త్రమ్‌’ తెలంగాణ తొలితరం కథల సూచిలో స్పష్టంగా చెప్పడం జరిగింది. ఆయన కథల జాబితా కూడా ఆ పుస్తకంలో ఇచ్చాను. ‘‘పైడిమర్రి వెంకటసుబ్బారావు జీవితం`సాహిత్యం’’ అనే అంశంపై పిహెచ్‌డీ పరిశోధనకు తగినంత సమాచారముంది. తెలంగాణ ఉద్యమం ఉధృతమైన ప్రస్తుత తరుణంలో ఈ పనిని మరింత బాధ్యతతో చేయాల్సిన అవసరముంది. తన మూలాల్ని తాను మళ్లీ వెతికి పట్టుకుంటున్న తెలంగాణ నేడు స్మరణకు నోచుకోకుండా పోయిన దీపధారుల్ని వెతికి వెలుగులోకి తెస్తోంది. అందులో భాగంగా  వెలుగు చూసిన పగడం ఈ పైడిమర్రి.
    నౌకరి, పిల్లిపోడు, రాజులు, బడిగంటలు కథలు ఈయన కలం నుంచి వెలువడ్డాయి. అయితే ఇవి గాకుండా ఉషస్సు సంకలనంలో ఈయన కథ చోటు చేసుకుంది. నౌకరి కథలో 1952 నాటి ముల్కి ఉద్యమాన్ని ఉర్దూ`తెలుగు మిశ్రమ భాషలో చిత్రించిండు. ఈ ఉద్యమంలో ఏడుగురు మంది సిటీకాలేజి విద్యార్థులు అమరులయ్యిండ్రు. ఉద్యమం చేసిన వారికి ఉద్యోగాలు రాకపోవడం, ఆంధ్ర అధికారుల ఛీత్కారాన్ని పైడిమర్రి రికార్డు చేసిండు. రాజులు అనే కథలో పుట్టుపూర్వోత్తరాలు ఏవీ తెలియని ఒక వ్యక్తి ఊళ్లో వాళ్లందరికి తలలో నాలుకలా ఉంటూ, అందరికీ పనుల్లో ఆసరా అవుతూ ఉన్న వ్యక్తి అకస్మాత్తుగా చనిపోవడం గురించిన కథ ఇది. ఇందులో బియ్యం పోటేయ్యడం దగ్గరి నుంచి పేడకళ్లు ఎత్తే వరకు అన్ని పనులు చేసే రాజులు ఆకస్మాత్తుగా అనారోగ్యం పాలయి చనిపోవడంతో ‘‘ వాడికి యిల్లు లేదు. డబ్బు లేదు. బిడ్డలు లేరు. చుట్టాలు లేరు. వాడెవరో? ఏ గ్రామమో తెలియని పిచ్చివాడు రాజులు. నల్లా తెల్లా తెలియకుండా సేవచేశాడు. వాడి సేవకు ఋణపడ్డ ఆ అగ్రహారమే వాడి సర్వస్వము. పెండ్లి పల్లకీలాగా జనమంత వెళ్లి వాడి భౌతిక దేహానికి సంస్కారం చేశారు’’ అని అంతిమ ఘట్టాన్ని వెంకటసుబ్బారావు వర్ణించాడు. కథలో భాగంగా చిన్న చిన్న పాటలు రాయడం సుబ్బారావుకు అలవాటు ఈ రాజులు కథలోనే ఇలా రాసిండు.
    పాడి పంటలు మాకు భగవంతుడిస్తాడు
    వాని దయ ఉంటేను లోప మేమీ లేదు,
    బీద సాద మాకు సోదరీసోదరులు.
    పెట్టిపోతలు మాకు విడిపోని ధర్మాలు
    లేదు లేదను మాట లేదు మామాటల్లో..’’ అంటూ తెలంగాణ ఆత్మీయతను ఆయన పాటల్లో వ్యక్తీకరించాడు.
   
    1956 నాటికే బ్రహ్మచర్యము, గృహస్థ జీవితము, స్త్రీ ధర్మము, ఫిరదౌసి, తార, శ్రీమతి అనే నాటకాల్ని రచించిన సుబ్బారావు వాటిని ప్రదర్శన యోగ్యంగా కూడా తీర్చి దిద్దాడు. 1951 నాటి సుజాత పత్రికలో శ్రీమతి అనే నాటకాన్ని వెలువరించాడు. ఇందులో బింబిసారుని అనంతరం రాజ్యాధికారంలోకి వచ్చిన ఆయన కొడుకు అజాత శత్రువు కాలంలో బౌద్ధమతం విద్రోహద్యమంగా నిర్ణయించబడడం, బౌద్ధ స్థూపాలను పూజించేవారిని నిర్దాక్షిణ్యంగా వధింపబడే సంఘటనలను తీసుకొని నాటకాన్ని రాసిండు. ఆనాటి కాలాన్ని బౌద్ధం బోధించిన ప్రదేశంలోనే హింస చోటు చేసుకోవడాన్ని ఆయన రికార్డు చేసిండు. నాటకాలతో పాటుగా కాలభైరవుడు అనే చిన్న నవలను 1934 నాటికే సుబ్బారావు వెలువరించిండు. అంటే 18 యేండ్లు కూడా నిండకముందే ఈయన నవల వెలువడిరది.    
    నవలతో బాటుగా ప్రతికృతి, దేవదత్తుడు, తులసీదాసు, త్యాగరాజు మొదలైన పద్యకృతులు కూడా సుబ్బారావు కలం నుండి వెలువడ్డాయి. వీటితో పాటుగా సింగపురీ నృకేసరీ శతకము, బాలరామయణము, వెంకటేశ్వరస్తుతి భక్తి రచనలు కూడా ఆయన రచించారు. అలాగే శ్రీకృష్ణదేవరాయల ఆస్థానంలోని అష్టదిగ్గజాల ప్రతిభను, కీర్తిని పొగడ్తూ ‘‘శ్రీకృష్ణదేవరాయల’’ పేరిట 11 పద్యాలను వెలువరించాడు. అందులో అల్లసాని పెద్దన గూర్చి ఇలా రాసిండు.

    మా కవితా పితామహుడు మంజుల భాషలతో వరూధినీ
    వ్యాకుల మోహరక్తి బ్రవరాఖ్యు పరాజ్ముఖ ధీరవృత్తి నీ
    లోకములో జిరమ్ము రసలుబ్ధుల చిత్తము లుల్లసిల్లగా
    నీకతనన్‌ రచించె నొక నిస్తుల చిత్రము లీలదీర్చునన్‌.
దీనితో పాటుగా పల్లెటూరు పత్రికలో 1952లో పద్యాలు వెలువరించాడు. కవీ పేరిట వెలువరించిన ఈ పద్యాల్లో కవియొక్క గొప్పతనాన్ని, ఆయన సృజనాత్మకతను అక్షరీకరించాడు. పద్యాలతో పాటుగా అనేక భాషల నుంచి  ముఖ్యంగా, హిందీ, ఉర్దూ భాషలనుంచి అనువాదం చేసిండు. హిందీ నుంచి గీతామీమాంస (1938), దైవభక్తి (1938), మీమాంస త్రయము (1936) అనువాదం చేసిండు. ఆధ్యాత్మిక రచనలతో పాటుగా ‘‘మనిషికెంత భూమి కావాలి’’ అనే విప్లవాత్మక రచనలు కూడా సుబ్బారావు అనువాదం చేసిండు.
    సుబ్బారావు రచనలు తెలంగాణ నుంచి వెలువడ్డ గోలకొండ, సుజాత, పల్లెటూరు పత్రికలతో పాటుగా ఆంధ్రప్రాంతంలోని ఆంధ్రపత్రిక, భారతి, నవజీవన్‌, ఆనందవాణి పత్రికల్లో అచ్చయ్యాయి.
    ఎప్పటికైనా సుబ్బారావు సమగ్ర రచనలు ఒక్కదగ్గర వెలువడినట్లయితే అటు ఆయన ప్రతిభకు నిదర్శనమేర్పడుతుంది. అలాగే పరిశోధకులకు, విమర్శకులకు మరింత లోతుగా సుబ్బారావుని అంచనా వేయడానికి వీలవుతుంది. అందుకు ఈ వ్యాసం ఒక ప్రేరణగా నిలవాలని ఈ రేఖామాత్ర పరిచయం. 

                                                                                                                                -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌  

Century old awakening centre, Srikrishnadevarayaadhra bhasha nilayam

తెలంగాణ పునర్వికాసోద్యమానికి పునాది భాషానిలయం

    వందకు 90శాతం మంది ప్రజల మాతృభాష తెలుగు అయినప్పటికీ, పాలన భాషగా ఉర్దూ ఉండడం, అచ్చతెనుగు కావ్యానికి జన్మనిచ్చిన ప్రాంతంలోనే తెలుగు సాహిత్యానికి, భాషకు దక్కాల్సిన గౌరవం, కీర్తి దక్కలేదనే కసితో ఏర్పాటు చేసిందే శ్రీకృష్ణదేవరాయాంధ్ర భాషానిలయం. నిజాం ప్రాంతంలో ఎక్కడ తెలుగు గ్రంథాలయం ఏర్పాటు చేసినా ప్రభుత్వం నుండి అడ్డంకులు వస్తాయనే ఉద్దేశ్యంతోనే హైదరాబాద్‌ రాజ్యంలో బ్రిటీష్‌ వారి ద్వీపంగా వెలిగిన ‘రెసిడెన్సీ బజార్‌’ (ఇప్పటి కోఠీ, సుల్తాన్‌ బజార్‌ ప్రాంతం)లో ఈ గ్రంథాలయాన్ని నెలకొలిపారు.
    మునగాల జమీందారు రాజా నాయని వెంకటరంగారావు, ఆయన మిత్రుడు, మంత్రి కూడా అయిన కొమర్రాజు వేంకటలక్ష్మణరావు, రావిచెట్టు రంగారావు, మైలవరపు నరసింహశాస్త్రిల పూనిక మేరకు ఈ గ్రంథాలయం స్థాపించబడిరది. వీరికి అండగా ముత్యాల గోవిందరాజులు నాయుడు (సరోజినిదేవి నాయుడు భర్త), ఆదిపూడి సోమనాథరావు, రఘుపతి వెంకటరత్నం నాయుడు నిలిచిండ్రు. 1901 సెప్టెంబర్‌ ఒకటిన రెసిడెన్సీ బజార్‌లోని రావిచెట్టు రంగారావు బంగళాలో పాల్వంచ సంస్థానాధీశుడు రాజా పార్థసారథి అప్పారావు బహదూర్‌ అధ్యక్షతన ఏర్పాటయిన సభతో భాషానిలయం ఉనికిలోకి వచ్చింది. పరిశోధకుడు, రచయిత ఆదిరాజు వీరభద్రరావు చిన్నవాడైనప్పటికీ ఈ నిలయం స్థాపన నాటి నుంచీ బాధ్యతలు పంచుకున్నాడు.
    మొత్తం తెలుగుసీమలోనే ఈ నిలయానికి విశిష్టమైన చరిత్ర ఉంది. తెలుగు పుస్తకాలు విశేషంగా ఉన్న గ్రంథాలయాల్లో ఇదే మొదటిది. దీని స్థాపనతో తెలంగాణలో సాంస్కృతిక పునర్వికాసానికి తెర లేచిందంటే ఆశ్చర్య పడాల్సిన అవసరంలేదు. ఒక దీపంతో ఇంకో దీపాన్ని వెలిగించినట్టుగా ఈ నిలయం స్థాపన తెలంగాణలో మరిన్ని విజ్ఞాన జ్యోతులు వెలగడానికి, వెలిగించడానికి ఇది స్ఫూర్తిగా నిలిచింది. 1927లో నిలయం రజతోత్సవాలు జరిగే నాటికి తెలంగాణలో 100కు పైగా గ్రంథాలయాలు స్థాపించబడ్డాయంటే దీని ప్రభావం అర్థమవుతుంది. అలాగే ఈ గ్రంథాలయాల స్థాపన పుస్తకాలు, పత్రికల ప్రచురణకు దారులు వేసింది. ముద్రణా యంత్రాల స్థాపనకు దారి తీసింది. తెలంగాణలోని వివిధ ప్రాంతాల్లో ఉన్న ఈ గ్రంథాలయాలే తర్వాతి కాలంలో ప్రజల రాజకీయ కూడలి ప్రదేశాలుగా మారాయి. ఈ రాజకీయ చైతన్యమే 1926లో గోలకొండ పత్రిక స్థాపనకు కారణమయ్యింది. శ్రీకృష్ణ దేవరాయాంధ్ర భాషానిలయానికి అనుబంధంగా ‘‘ఆంధ్ర భాషోజ్జీవని నాటక సంఘం’ ఏర్పాటయింది. అలాగే తెలుగులో శాస్త్ర గ్రంథాలను ప్రచురించే పనిని కూడా ఈ గ్రంథాలయ నిర్వాహకులు స్థాపించిన ‘విజ్ఞాన చంద్రికా గ్రంథమాల’ తరపున 1906లో ప్రారంభమయింది. తెలుగులో శాస్త్ర గ్రంథాలు మొట్టమొదటి సారిగా ఈ గ్రంథమాల తరపునే వెలువడ్డాయి. దీని తరపున మొదట హైదరాబాద్‌నుంచి, ఆతర్వాత మద్రాసు నుంచి పదుల సంఖ్యలో పుస్తకాలు అచ్చయ్యాయి. రావిచెట్టు రంగారావు, కొమర్రాజు, గాడిచెర్ల హరిసర్వోత్తమరావు, ఆచంట లక్ష్మీపతి తదితరులు గ్రంథమాల నిర్వహణలో పాలు పంచుకున్నారు.  అలాగే భాగ్యరెడ్డి వర్మ లాంటి దళితులకు రావిచెట్టు రంగారావు ఆశ్రయం కల్పించి నిలయం నిర్వహణలో భాగస్వామిని చేసిండు. 1925 నాటికే మహిళల కోసం గ్రంథాలయంలో ప్రత్యేక విభాగాన్ని కూడా ఏర్పాటు చేసి వారిలో పఠనాసక్తిని పెంచారు. ఇవన్నీ తెలంగాణ సమాజం చైతన్యం చెందడానికి ప్రత్యక్షంగా, పరోక్షంగా దోహదపడ్డాయి.
    ఈ గ్రంథాలయం ఒక విధంగా చెప్పాలంటే తెలంగాణ`సీమాంధ్ర ప్రాంతానికి వారధిగా నిలిచింది అంటే అతిశయోక్తి కాదు. ఈ గ్రంథాలయంలో ఉపన్యాసం ఇవ్వని తెలుగు సాహితీవేత్త, సన్మానం పొందని కవి, పండితుడు, ప్రసిద్ధుడు తెలుగునేలలో 1990లకు ముందు లేడు. చిలకమర్తి, జాషువా, శ్రీపాద, కావ్యకంఠ గణపతి ముని, కట్టమంచి, దువ్వూరి, కోడి రామ్మూర్తి నాయుడు ఇలా ఒక్కరేమి లబ్ధప్రతిష్టులయిన ప్రతి ఒక్కరూ ఈ నిలయంలో ఏదో ఒక సమయంలో సన్మానం పొందినవారే!
    సురవరం ప్రతాపరెడ్డి, బూర్గుల రామకృష్ణారావు, వడ్లకొండ నరసింహారావు, వేలూరి రంగధామనాయుడు,  ఆదిరాజు వీరభద్రరావు, రావిచెట్టు లక్ష్మీనరసమ్మ ఇలా ఎందరో ఈ నిలయ అభివృద్ధికి కృషి చేసిండ్రు. అలాంటి భాషానిలయం నేడొక పురాస్మృతిగా మిగిలింది.
    ఇరవై యేళ్ల క్రితం వరకూ హైదరాబాద్‌లో ఏ సాహిత్య సభ జరిగినా, సమావేశం జరిగినా అది కచ్చితంగా శ్రీకృష్ణదేవరాయాంధ్ర భాషానిలయంలోనే జరిగేది. ఇప్పుడు ఆ శోభ పోయింది. పాత భవనం స్థానంలో జీవంలేని నూతన భవనం నిర్మాణమయింది. ఇందులో ఇప్పటికీ వేలాది ‘రేర్‌’ పుస్తకాలు అల్మారాల్లోనే ఉండిపోయాయి. ఇవన్నీ పరిశోధకులకు అందుబాటులోకి రావాల్సిన అవసరముంది. ఈ భవనంలో సాహిత్య సభలు, సమావేశాలు, పుస్తకావిష్కరణలు చేసుకోవడానికి తక్కువ ధరకు హాల్‌ కేటాయించి రచయితలను ప్రోత్సహించాలి. రేర్‌ పుస్తకాలన్నింటిని డిజిటైజ్‌ చేయించి నిలయం తరపున వెబ్‌సైట్‌లో ఉంచి అందరికీ అందుబాటులోకి తేవాలి. ఈ చర్యల ద్వారా 110 యేండ్ల ఈ గ్రంథాలయానికి పూర్వశోభ సంతరించుకుంటుంది. అలాగే ఈ నిలయంతో సంబంధం ఉన్న వారి లిస్ట్‌ తయారు చేసినట్లయితే చాలు అలనాటి తెలంగాణ సాహిత్యకారుల పట్టిక తయారవుతుంది. వారి ఫోటోలన్నింటిని ఎగ్జిబిట్‌ చేయడమే గాకుండా వాటిని నిలయం వార్షికోత్సవాల్లో ప్రదర్శనకు పెట్టాలి. వారి స్ఫూర్తిని కొనసాగించేందుకు ఇది దోహదపడుతుంది. 

                                                                                                      -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌

Telangana 'gem' veldurthi manikya rao's centenary

     తెలంగాణ మట్టిలోని    ‘మాణిక్యం’ వెల్దుర్తి

     తెలంగాణ ఆర్తి, ఆత్మీయత, ఆప్యాయతలు మేళవించి సాహిత్య, సామాజికోద్యమాల్ని నిర్మించి నిర్వహించిన బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలి వెల్దుర్తి మాణిక్యరావు. తెలంగాణలోని అన్ని జిల్లాలతో ప్రత్యక్ష పరిచయముండి వివిధ కార్యక్రమాల్ని విస్తృతంగా నిర్వహించిన ప్రతిభావంతుడు. కవిగా, కథకుడిగా, రచయితగా, చరిత్రకారుడిగా, గ్రంథమాల నిర్వాహకుడిగా, గ్రంథాలయోద్యమ సారథిగా, ఆంధ్రమహాసభ కార్యదర్శిగా, పౌరహక్కుల నేతగా, గోలకొండ పత్రికలో జర్నలిస్టుగా, పలు పత్రికల సంపాదకుడిగా, అభ్యుదయ రచయితల సంఘం సభ్యుడిగా, ప్రభుత్వోద్యోగిగా విభిన్న పాత్రలు పోషించి సమర్ధుడనిపించు కున్నాడు. ఎందరికో స్ఫూర్తి ప్రదాతగా నిలిచాడు. సురవరం, మాడపాటి, కాళోజి, వట్టికోట మొదలైన మహామహులతో సన్నిహిత సంబంధాలుండేవి. వారు నిర్వహించిన ఉద్యమాలకు బాసటగా నిలిచిన ఉద్యమశీలి వెల్దుర్తి. తెలంగాణ భాషలో నాటకాన్ని రాసి దానికి ప్రాచుర్యం కల్పించిన ప్రయోక్త. తెలుగు, ఉర్దు, హిందీ, ఇంగ్లీషు, మరాఠీ భాషల్లో రచనలు చేయగలిగినంత ప్రతిభ కలిగిన వెల్దుర్తి శతజయంతి సంవత్సరమిది. 12 డిసెంబర్‌, 1912లో వెల్దుర్తి జన్మదినం. తెలంగాణలో తెలుగువారి సాహిత్య సృజనకు ప్రోత్సాహమిచ్చేందుకు, వివిధ అభ్యుదయాంశాలపై చర్చలు జరిపేందుకు గాను మిత్రులు కాళోజి నారాయణరావు, గోలకొండ పత్రికలో జర్నలిస్టుగా ఉన్న మంథనికి చెందిన వేంకట రాజన్న అవధానిలతో కలిసి 1935లో హైదరాబాద్‌లో ‘వైతాళిక సమితి’ని ఏర్పాటు చేశారు. అభ్యుదయ భావాలు వ్యాప్తి చేసేందుకు తెలంగాణలో ఏర్పడ్డ మొట్టమొదటి సారస్వత సమితి ఇదే. ఈ సమితి సభ్యులుగా వీరు ముగ్గురు కలిసి కథలు రాశారు. ఇవి గోలకొండ పత్రికలో అచ్చయ్యాయి. జంట కవుల్ని చూశాము కానీ వీరు ‘కథక త్రయం’గా వెలిగారు. వీరు రాసిన ‘భూతదయ’ కథ విమర్శకుల ప్రశంసలందుకుంది. ఆ తర్వాతి కాలంలో వెల్దుర్తి కతలు అనేకం గోలకొండ పత్రికలో అచ్చయ్యాయి. హిందూ`ముస్లింల సాన్నిహిత్యాన్ని తన కథల్లో చక్కగా మలిచారు. భారం, ఏయిర్‌మెయిల్‌ కథలు వివిధ కథా సంకలనాల్లో చోటు చేసుకోగా, ఇప్పటికీ పత్రికల పుటల్లో ఎవ్వరికీ అందుబాటులో లేని కథలెన్నో ఉన్నాయి. ముఖ్యంగా 1934`36 మధ్య కాలంలో గోలకొండ పత్రికలో వచ్చిన కథలు చాలా మందికి తెలియవు. అశోకుడు, కళోపాసన, నాదేశపు బట్ట, నిష్కామకర్మ, పిల్లలు`సొమ్ములు, చిన్న కల ఇలా ఎన్నో కథలు ఆయన కలం నుంచి జాలువారాయి. తెలంగాణ భాషలో మొట్టమొదటి సారిగా పుస్తకం రాసిన ఘనత కూడా వెల్దుర్తికే దక్కుతుంది. ‘దయ్యాల పన్గడ’ పేరిట వెలువడ్డ నాటకంలో అచ్చమైన పచ్చి పల్లెటూరి భాషను ఉపయోగించానని ఆయన చెప్పుకున్నారు. ఆరు అంకాలు, 80పేజీలు గల ఈ పుస్తకం రష్యన్‌ రచయిత టాల్‌స్టాయ్‌ పుస్తకం ‘ద ఫస్ట్‌ డిస్టిలర్‌’కు అనుసరణగా రాసిన ఈ నాటకంలో మద్యపాన నిరోధం ఆవశ్యకత గురించి తెలిపారు. తాగుడుకు మనిషి బానిసకావడం వల్ల జీవితం ఎలా పతనమవుతుందో ఇందులో చెప్పాడు. తాను మధ్యపాన నిరోధక సంఘ ఉద్యోగిగా ఉంటూ ఆ ఉద్యోగ బాధ్యతల్లో భాగంగా ఈ నాటకం రాసిండు. ఇది దేవరాజు మహారాజు పూనిక వల్ల ‘మా తెలంగాణ’ పత్రికలో సీరియల్‌గా పునర్ముద్రించబడిరది. కథకుడిగానే గాకుండా జీవిత చరిత్రల రచయితగా కూడా వెల్దుర్తి చేసిన సేవ తక్కువదేమీ కాదు. దయానందుల చరిత్ర, మాడపాటి హనుమంతరావుగారి జీవితం, ఎం.ఎన్‌.రాయ్‌, నెహ్రూ, సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌, వీర సావర్కర్‌ జీవితం, నిరంతర కృషి పేరిట సంస్కర్త, 1969 ఉద్యమ నాయకుడు బొజ్జం నర్సింలు జీవిత గాథల్ని అక్షరీకరించాడు. సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌ పుస్తకం నిషేధానికి గురయింది. ప్రచురణ కర్తల్లో ఒకరైన కె.సి.గుప్త ఖైదు కావడానికి ఈ పుస్తకమే కారణం. జీవిత చరిత్రలతో పాటుగా వెల్దుర్తి కవిత్వం కూడా రాశాడు. ‘మాణిక్య వీణ’ పేరిట కవితా సంకలనాన్ని వెలువరించాడు. అలాగే హైదరాబాద్‌ స్వాతంత్య్రోద్యమ చరిత్ర గ్రంథాన్ని ఎంతో శ్రమ కోర్చి ఎన్నో కొత్త విషయాలతో వెలుగులోకి తెచ్చాడు. వీరి తెలంగాణ స్వాతంత్య్రోద్యమ చరిత్రను అప్పటి రాష్ట్రపతి జైల్‌సింగ్‌ ఆవిష్కరించారు. వందల సంఖ్యలో వ్యాసాలు వివిధ పత్రికల్లో అనేంకాంశాలపై ప్రచురించాడు. ఆలిండియా రేడియోలో ఆయన చేసిన ప్రసంగాలు, నాటకాలు అన్నీ ఆణిముత్యాలే. మల్లి, చేనుకాడ, మంచెమీద నాటికలు ఆయనకు మంచి పేరు తెచ్చి పెట్టాయి. ఆయన రాసిన వందలాది బాల గేయాల్ని ‘హసీనా’ పేరిట వెలువరించాలనుకున్న కల తీరనే లేదు. దాశరథి కృష్ణమాచార్య, కాళోజి, శివశంకరశాస్త్రి, సానె గురూజీ, ప్రేంచంద్‌ మొదలైన తన అభిమాన రచయితల స్ఫూర్తితో ఎన్నో రచనలు వెలువరించాడు. కథలు, నాటకాలు, కవిత్వం, గేయాలు  ఇలా ఒక్కటేమిటి అనేక ప్రక్రియల్లో పలు రచనలు చేసిండు. గోలకొండ పత్రికలో ఉపసంపాదకులుగా పనిచేస్తున్న కాలంలో అనేక మంది పెద్దలతో పరిచయముండేది. సురవరం, మాడపాటి, బూర్గుల, పండిత నరేంద్రజీ, శివశంకర శాస్త్రి ఇంకా ఎందరో గోలకొండ దర్బారులో పాల్గనేవారు. తన రచనలు కేవలం గోలకొండ పత్రికలోనే గాకుండా సుజాత, శోభ, తెలుగు స్వతంత్ర మొదలైన పత్రికల్లో వెలువరించేవాడు. సంఘసేవకు మద్యపాన నిరోధక ప్రచార మార్గాన్ని ఎంచుకున్నాడు. నిజాం ప్రభుత్వం వివిధ భాషల్లో మద్యపాన నిరోధ ప్రచారానికి గాను పోస్టర్లు, కళాజాతలు, పాటలు, సభలు, సమావేశాలు, పత్రికల ద్వారా ఊరూరా ప్రచారం చేయించేవారు. ఈ శాఖలో పౌరసంబంధాల అధికారిగా ఉంటూ తెలుగులో వెలువడ్డ ‘మద్యపాన నిరోధక పత్రిక’కు సంపాదకులుగా వ్యవహరించారు. ముస్లిం మత పెద్దలు, సంఘ సంస్కర్తలతో కూడిన ప్రచార కమిటీకి సమన్వయ కర్తగా వ్యవహరిస్తూ తెలంగాణలోని అన్ని జిల్లాల్లోనూ సభలు, సమావేశాలు, కళాజాతల ద్వారా మద్యపాన నిరోధాన్ని వెల్దుర్తి ప్రచారం చేసేవారు. అందులో భాగంగానే ‘దయ్యాల పన్గడ’ నాటకాన్ని వెలువరించాడు. హైదరాబాద్‌ రాజ్యం ఇండియన్‌ యూనియన్‌లో విలీనమైన తర్వాత హైదరాబాద్‌ రాష్ట్ర ప్రభుత్వోద్యోగిగా షాద్‌నగర్‌, మహబూబునగర్‌ లాంటి ప్రాంతాల్లో బ్లాక్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ అధికారి స్థాయిలో పనిచేశారు. దాదాపు ఇదే కాలంలో హైదరాబాద్‌ కో`ఆపరేటివ్‌ జర్నల్‌, గ్రామసుధార్‌, రిసాల తర్కె`ముస్కిరాత్‌ పత్రికలకు సంపాదకత్వ బాధ్యతలు చేపట్టి సమర్దవంతంగా నిర్వహించాడు. విజయవాడ నుంచి వెలువడ్డ ‘యుగవాణి’ పత్రికకు ‘హైదరాబాద్‌ లేఖలు’ కాలమ్‌ని నిర్వహించాడు.    1938లో కె.సి.గుప్తతో కలిసి హైదరాబాద్‌లో కేవలం ఒక్క అణాకే పుస్తకాన్ని అందివ్వాలన్న ఉద్దేశ్యంతో ‘అణా గ్రంథమాల’ను స్థాపించారు. సాధన సమితి, ఆంధ్రసారస్వత పరిషత్‌ నిర్వాహణలో కూడా వెల్దుర్తి పాలు పంచుకున్నాడు. సారస్వత, సాంస్కృతిక రంగాలతోపాటుగా రాజకీయ రంగంలో కూడా వెల్దుర్తి తన ముద్రను చాటుకున్నాడు. 1938లోనే ఆంధ్రమహాసభ కార్యదర్శిగా పనిచేశాడు. ప్రభుత్వోద్యోగిగా ఉంటూనే పౌరహక్కుల కోసం ఉద్యమాలు చేశాడు. హైదరాబాద్‌లో రజాకార్ల చర్యల్ని ఎండగట్టిన అతి కొద్దిమందిలో ఈయనొకరు. చెన్నారెడ్డి తాను రాసిన దయ్యాల పన్గడలో వేషం వేసేవాడు. అలాగే అనంతర కాలంలో చెన్నారెడ్డి విజయవాడ నుంచి హైదరాబాదీయుల కోసం నిర్వహించిన ‘హైదరాబాద్‌’ పత్రిక నిర్వహణలో కూడా వెల్దుర్తి పాలు పంచుకున్నాడు.

    వెల్దుర్తి మాణిక్యరావు శతజయంతి ఉత్సవాలను ఘనంగా నిర్వహించడానికి శ్రీకృష్ణ దేవరాయాంధ్ర భాషానిలయం కార్యదర్శి ఎం.ఎల్‌. నరసింహారావు నేతృత్వంలో ఒక కమిటీ ఏర్పాటయ్యింది. ఇందులో దేవులపల్లి ప్రభాకరరావు, వెల్దుర్తి అన్నపూర్ణ, సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌, వాసిరెడ్డి నవీన్‌, పాశం యాదగిరిలు సభ్యులుగా ఉన్నారు. ఈ కమిటీ వారు వెల్తుంర్తి రచనలన్నింటిని సంకలనాలుగా వెలువరించాలని నిర్ణయించారు. ఇందులో భాగంగా హైదరాబాద్‌ స్వాతంత్య్రోద్యమ చరిత్ర పుస్తకాన్ని మొదటి సంపుటిగా వెలవరించనున్నారు. 
    1912లో మెదక్‌ జిల్లా వెల్దుర్తిలో  రుక్మిణమ్మ, వెంకటేశ్వరరావు దంపతులకు జన్మించిన మాణిక్యరావు ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయంలో చదువుకున్నాడు. హైదరాబాద్‌లోని అంబర్‌పేట్‌లో గల మున్సిపల్‌ క్వార్టర్స్‌లో నివసించిన వెల్దుర్తి జూలై 28, 1994నాడు మరణించారు. ఆయన భార్య విమలాదేవి కూడా సారస్వత, రాజకీయోద్యమాల్లో భర్తకు అండగా నిలిచింది. తండ్రి నుంచి సాహిత్యాన్ని వారసత్వంగా స్వీకరించిన వీరి కుమారుడు హర్షవర్ధన్‌ ఇన్సూరెన్స్‌ కంపెనీలో ఉన్నతోద్యోగంలో ఉన్నారు. పాత తరం తెలంగాణ సాహితీ వేత్తలెవరికీ తమ రచనల్ని అచ్చేసుకోవాలనే కోరిక ఉండేది కాదు. అందువల్ల వారి రచనలు చాలా వరకు పుస్తకం రూపంలో రాకుండా పోయాయి. వెల్దుర్తి రచనలు కూడా అధిక భాగం అచ్చుకు నోచుకోలేదు. ఈయన రాసిన కథలు నలభైకి పైగా ఉన్నప్పటికీ ఇప్పుడు అందుబాటులో ఉన్నవి పదికి మించవు. ఇప్పటికైనా ఆయన రచనలన్నీ సేకరించి ఆయన శతజయంతి నాటికి పూర్తి స్థాయిలో అచ్చేసి నట్లయితే పాత తరం తెలంగాణకు సంబంధించిన ఎన్నో కొత్త కోణాలు బయటకు వచ్చే అవకాశముంది. అలాగే ఏదైనా విశ్వవిద్యాలయంలో ఆయనపై పి.హెచ్‌.డీ పరిశోధన జరిపించేలా తెలంగాణాభిమానులు, సాహితీ వేత్తలు, ప్రొఫెసర్లు కృషి చేయాలి. 

                                                                                                                             -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌

SAAKSHI LO REPORT

NAMASTE TELANGANA PATRIKALO REPORT ON 01-09-2012

ADIVI BAPIRAJU : THE BRIDGE BETWEEN ANDHRA AND TELANGANA

ఆంధ్ర-తెలంగాణల సాహిత్య వారధి అడివి బాపిరాజు

    రచయితగా తెలుగు సాహిత్యానికి, సంపాదకుడిగా తెలంగాణ పత్రికా రంగానికి తద్వారా మొత్తం తెలుగు సమాజానికి అడివి బాపిరాజు చేసిన సేవలు చిరస్మరణీయమైనవి. నిజాం జమానాలో హైదరాబాద్‌ రాజ్యంలో తెలుగు పత్రికా రంగానికి బలమైన పునాదులు వేసిన అగ్రగణ్యులైన సాహితీ వేత్తల్లో, సంపాదకుల్లో ఆయనొకరు. హైదరాబాద్‌లో 1943లో స్థాపించబడ్డ ‘మీజాన్‌’ దిన పత్రిక సంపాదకుడిగా అత్యంత ప్రతికూల పరిస్థితుల్లో పనిచేస్తూ తెలంగాణ ప్రజలకు ఆప్తుడయ్యాడు. పత్రికా యాజమాన్యం ప్రధానోద్దేశ్యం ‘మీజాన్‌’ ద్వారా ‘నిజాం కీర్తి ప్రతిష్టల్ని ఇనుమడిరప జేస్తూ, ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలకు ప్రచారం కల్పించడం.’’ అయితే అడివి బాపిరాజు ప్రజల పక్షాన నిలబడి కమ్యూనిస్టులు జరిపిన ‘తెలంగాణ సాయుధ రైతాంగ పోరాటా’నికి, కాంగ్రెస్‌ వారు నిర్వహించిన ‘ఆంధ్రమహాసభ’, ‘భారతదేశంలో హైదరాబాద్‌ విలీనోద్యమాల’కు మద్ధతుగా వార్తలు ప్రకటించేవాడు. అసిధారావ్రతం లాంటి తన  సంపాదకీయ బాధ్యతలను ఎంతో చాకచక్యంగా నిర్వహించిన ఆయన ప్రతిభ అద్వితీయం. అన్ని పార్టీల్లోనూ మిత్రులుండడం, అభ్యుదయ రచయితల సంఘం హైదరాబాద్‌ స్థాపక అధ్యక్షుడిగా, చారిత్రక నవలా చక్రవర్తిగా, తెలంగాణ చరిత్రను నవలా రూపంలో అక్షరీకరించి గోనగన్నారెడ్డి లాంటి వ్యక్తులకు జీవం పోసిన బాపిరాజు తెలంగాణకు ఆత్మీయుడు.
    హైదరాబాద్‌ రాజ్య ప్రజలతో మమేకమవడమే గాకుండా ఇక్కడి చారిత్రక స్థలాలకు సంబంధించిన విశేషాలెన్నింటినో పత్రికలో వ్యాసాలుగా ప్రకటించాడు. తెలుగు తల్లి పత్రికను అభ్యుదయ రచయితల సంఘ పత్రికగా మల్చడంలోనూ, ఎందరో కొత్త కథకులకు మీజాన్‌లో అవకాశమిచ్చి మలితరం తెలంగాణ కథకు జీవం పోసిండు. సాయుధ పోరాట సాహిత్యానికి అండగా నిలిచిన ఏకైక హైదరాబాద్‌ రాజ్య పత్రిక మీజాన్‌ అంటే అతిశయోక్తి కాదు.
    రచయిత అయినందుకే బాపిరాజుకు ‘మీజాన్‌’ పత్రిక సంపాదకపదవి దక్కింది. అయితే పత్రిక సంపాదకత్వం చేపట్టిన తర్వాతే ఆయన రచనలు అధికంగా అచ్చుకు నోచుకున్నాయి. అందరికీ అందుబాటులోకొచ్చాయి. తెలుగు నవలాకాశంలో ఆయన్ని ధృవతారగా నిలబెట్టిన ‘హిమబిందు’, ‘గోనగన్నారెడ్డి’, ‘కోనంగి’, ‘తుపాను’ మొదలైన నవలలన్నీ బాపిరాజు సంపాదకునిగా ఉన్న సమయంలోనే మీజాన్‌ పత్రికలో సీరియల్‌గా వెలువడ్డాయి. బాపిరాజు తన రచనల్ని ఏరోజు కారోజు దగ్గర నిలబడి చెబుతూ పోతుంటే పత్రికా కార్యాలయంలో కంపోజ్‌ చేసేవారట. అలాగే నిన్నటి కథ ఎంతవరకైందో కూడా చూడకుండా కథను డిక్టేట్‌ చేసేవాడంటే సాహితీవేత్తగా, సంపాదకుడిగా ఆయన ప్రతిభ తెలుస్తుంది. ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా నిర్వహించే ఆంధ్రమహాసభల సందర్భంగా మీజాన్‌ పత్రిక ప్రత్యేక సంచికలు వెలువరించేదంటే ఆయన సాహసం తెలుస్తుంది.  పత్రిక యాజమాన్యం పాలసీ భిన్నంగా ఉన్నప్పటికీ బాపిరాజు చాలా నేర్పుగా ‘తెలంగాణ సాయుధ పోరాట’ వార్తలను అధిక ప్రాధాన్యత నిచ్చి ప్రచురించేవాడు. ఆళ్వారుస్వామి, రావి నారాయణరెడ్డి, బద్దం ఎల్లారెడ్డి, మాడపాటి హనుమంతరావులతో సాన్నిహిత్యం ఉండటంతో వారు నిర్వహించే వివిధ ప్రజా ఉద్యమాలకు పత్రిక ద్వారా దన్నుగా ఉండేవాడు. మీజాన్‌ పత్రికలో బాపిరాజు వెలువరించిన వందల కొద్ది రచనలు ఇప్పటికీ పుస్తక రూపంలో అందుబాటులోకి రాలేదు. మందుమల నరసింగరావు, రామచంద్రరావు, మాడపాటి హనుమంతరావు, సురవరం ప్రతాపరెడ్డి, బద్దం ఎల్లారెడ్డి, రావి నారాయణరెడ్డి, బూర్గుల రామకృష్ణారావు, రాజబహదూర్‌ గౌర్‌ లాంటి ఆనాటి రాజకీయ ఉద్యమకారుల జీవితాల్ని ‘ప్రతిరూపములు’ శీర్షికన శశికాంతుడు పేరిట అడివి బాపిరాజు వెలువరించారు. ఈ వ్యాసాలు ఆనాటి ఉద్యమరూపానికి ప్రత్యక్ష ప్రతిరూపాలు. అయితే దురదృష్ట వశాత్తు ఈ వ్యాసాలేవి ఇంతవరకూ పుస్తక రూపంలో ముద్రణకు నోచుకోలేదు. దీనికంతటికీ ప్రధాన కారణం మీజాన్‌ పత్రిక ప్రతులు చాలా అరుదుగా లభించడం, అవికూడా అందరికీ అందుబాటులో లేకపోవడమే. తెలంగాణ`ఆంధ్ర అన్న తేడా లేకుండా ఇరు ప్రాంతాల అభిమానులు బాపిరాజు అముద్రిత రచనల ప్రచురణకు ఉమ్మడిగా ఉద్యమ స్ఫూర్తితో చేపట్టాల్సిన అవసరముంది. దీనితో అడివి బాపిరాజుని భిన్న పార్శ్వాల్లో బయటి ప్రపంచానికి చూపెట్టడానికి వీలవుతుంది. తెలంగాణ` ఆంధ్ర ప్రజల ఉమ్మడి వారసత్వమైన ఆయన రచనలు వెలుగు చూసినట్లయితే మరుగునపడ్డ సాహిత్యమెంతో వెలుగు చూస్తుంది. ఎన్నో కొత్త కోణాల్ని ఆవిష్కరించుకోడానికి అవకాశమిస్తుంది.
    అడివి బాపిరాజుని ఆంధ్ర` తెలంగాణ ప్రజల మధ్య వారధిగా చెప్పొచ్చు. హైదరబాద్‌లో మొట్టమొదటి సారిగా అభ్యుదయ రచయితల సంఘం ఏర్పాటు చేయడంలో ఆయన విశేషమైన కృషి చేసిండు. తమ పత్రికా కార్యాలయంలోనే ఆ సంఘం సమావేశాలు నిర్వహించేవారు. అక్టోబరు ఆరు 1944లో హైదరాబాద్‌లోని థియోసాఫికల్‌ సొసైటీలో  జంటనగరాల అరసం సమావేశం జరిగింది. ఈ సమావేశంలో వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి, బిదురు వెంకటశేషయ్య, వెల్దుర్తి మాణిక్యరావు, మానేపల్లి తాతాచార్య, ఎల్లాప్రగడ సీతాకుమారి, భాస్కరభట్ల కృష్ణారావు, జమ్మలమడక పూర్ణచంద్రరావు తదితరులు పాల్గొన్నారు. ఇందులోనే జంటనగరాల అభ్యుదయ రచయితల సంఘం అధ్యక్షుడిగా బాపిరాజు, కార్యదర్శిగా ఆళ్వారుస్వామి ఎన్నికయ్యారు. హైదరాబాద్‌తో బాపిరాజుకు గల సాన్నిహిత్యంలో ఇదొక చిన్న ఉదహరణ. నిజాం ప్రభుత్వ కోరికమేరకు అజంతా, ఎల్లోరా ప్రదేశాల్ని సందర్శించి వాటి రక్షణకు తీసుకోవాల్సిన చర్యల్ని సూచిస్తూ నివేదిక సమర్పించాడు. చిత్రకారుడు కూడా అయిన బాపిరాజు అజంతా, ఎల్లోరా శిల్ప సౌందర్యాన్ని హృదయానికి అత్తుకునేలా రాసి చిన్న పుస్తకంగా అచ్చువేయించాడు. బాపిరాజు స్థానికేతరుడే అయినప్పటికీ ఆయనకు తెలంగాణ అంటే మక్కువ ఎక్కువ. ఇక్కడి ప్రజలపై అభిమానం చూపించేవాడు. ఇక్కడి ప్రజలు చేస్తున్న వీరోచిత పోరాటల పట్ల సానుభూతితో ఉండేవారు. సంఫీుభావం చూపేవారు. అందుకే బాపిరాజు బంధువు, మీజాన్‌ పత్రికలో పనిచేసిన వెటరన్‌ జర్నలిస్టు బుద్ధవరపు కామరాజు ఇలా అన్నారు. ‘‘మీజాన్‌ పత్రిక సంపాదకుడిగా పనిచేసి తెలంగాణ ఆంధ్రులలో ఐక్యమై, తెలంగాణ సాహితీ పరులకు సన్నిహిత బంధువైనాడు. తెలంగాణ చారిత్రక శిల్ప సంప్రదాయాన్ని శోధించి, ఆకళించుకొని తెలంగాణయే సిసలైన తెలుగు గడ్డ అని చాటి చెప్పాడు.’’
    నిజాం ప్రభుత్వాధికారులు, పాలకుడు ఉస్మాన్‌ అలీఖాన్‌లు ప్రజలపై తమ పట్టు సడలుతున్నట్లు భావించి, వారికి తాము చేపడుతున్న అభివృద్ధి కార్యకలాపాలను వారి భాషలోనే తెలిపితే బాగుటుందన్న ఆలోచనతో ‘మీజాన్‌’ పత్రిక స్థాపించబడిరది. 1943లో మీజాన్‌ అనే అరబిక్‌ పేరుతో ఇంగ్లీషు, ఉర్దూ, తెలుగు దిన పత్రికలను గులామ్‌ అహమద్‌ కలకత్తావాలా అనే బొంబాయికి చెందిన వ్యాపారవేత్త వీటి యజమాని. ఈయన ఖాన్‌ బహదూర్‌ అహమద్‌ నవాజ్‌ జంగ్‌ అనే నిజాం సన్నిహితుడి అల్లుడు. దేశంలోనే మొట్టమొదటి సారిగా మూడు భాషల్లో ప్రచురించబడ్డ ఈ పత్రికలు మూడు వేర్వేరు పాలసీలు అవలంభించాయి. ఇంగ్లీషు పత్రిక నిజామ్‌కు, ప్రభుత్వ పాలసీలకు మద్ధతుగా నిలిచేది. ఉర్దూ పత్రిక ముస్లిం లీగ్‌ని, మజ్లిస్‌ని, దాని నాయకుడు బహదూర్‌ యార్‌ జంగ్‌ని, ఆ తర్వాతి కాలంలో రజాకార్లకు అండగా ఉండేది. తెలుగు పత్రిక మాత్రం నిజాం వ్యతిరేక శక్తులకు, ముఖ్యంగా కమ్యూనిస్టులకు ఊతమిచ్చేది. ఆంధ్ర మహాసభ నాయకుడిగా, తెలంగాణ సాయుధ పోరాట సేనాని రావి నారాయణరెడ్డి, బద్దం ఎల్లారెడ్డి, సర్వదేవభట్ల రామనాథం, వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి పంథాలను సమర్థిస్తూ వారికి అండగా ఉండేది. వారికి విశేష ప్రచారం కల్పించేది. ఈ పత్రిక స్థాపనలో డబ్బు సంపాదించడం కూడా ఒక ప్రధానోద్దేశ్యం. మీజాన్‌ (అరబిక్‌లో తరాజు (త్రాసు) అని అర్థం) పత్రికలో  తిరుమల రామచంద్ర, రాంభట్ల కృష్ణమూర్తి, శ్రీనివాస చక్రవర్తి, బుద్ధవరపు కామరాజు, విద్వాన్‌ విశ్వం లాంటి వారెందరో పనిచేసిండ్రు. మీజాన్‌ పత్రిక కార్యాలయంలో బాపిరాజు నిర్వహించే దర్బార్‌లో కురుగంటి, రాయప్రోలు, శ్రీశ్రీ, శివశంకరస్వామి తదితరులు క్రమం తప్పకుండా పాల్గొనేవారు.  హైదరాబాద్‌ వచ్చిన ఆంధ్రప్రాంత సాహితీకారుడు ఆనాడు మీజాన్‌ సందర్శించుకోవడం, పత్రిక కార్యాలయంలో నిర్వహించే దర్బార్‌లో పాల్గొనడం ఆనవాయితిగా ఉండేది. ‘స్వాతంత్య్రము, సమత్వము, సౌభ్రాతృత్వము’ అని పత్రిక ముఖపత్రంపై ఒక నినాదంగా ప్రకటించి పత్రిక ఉద్దేశ్యాన్ని వెల్లడిరచేవారు. 
    మొదట మీజాన్‌ పత్రిక సంపాదకుడిగా కాకినాడకు చెందిన హైదరాబాద్‌ ప్రభుత్వోద్యోగి, సాహితీవేత్త ఖాసింఖాన్‌ని సంపాదకునిగా ఎంపిక చేద్దామని అనుకున్నారు. అయితే ముస్లిమ్‌ల పత్రిక అని ముద్రపడితే తెలుగు వారు చదవబోరు అనే ఆలోచనతో రాయప్రోలు, కురుగంటి, ఖాసింఖాన్‌ల సలహాతో అడివి బాపిరాజుని మీజాన్‌ పత్రిక సంపాదకుడిగా ఎంపిక చేశారు. అప్పటికే బాపిరాజు కృష్ణా పత్రిక దర్బార్‌లో రెగ్యులర్‌గా పాల్గొనడం, ముట్నూరి కృష్ణారావు దగ్గర జర్నలిజంలో ఓనమాలు దిద్దుకోవడం ఆయన ఎంపికకు దారి తీసింది. పత్రిక సంపాదకునిగా స్థానికున్ని నియమించినట్లయితే అతను నిజాంకు వ్యతిరేకంగా వార్తలు రాసి రహస్యంగా ఆంధ్రమహాసభకు మధ్దతిస్తాడనే ఆలోచనతో తెలంగాణ వాళ్ళకు అవకాశమివ్వలేదు. ఎందుకంటే అప్పటికి ప్రచారంలో ఉన్న గోలకొండ పత్రిక పూర్తిగా నిజాం వ్యతిరేక వార్తలతో ప్రభుత్వానికి తలనొప్పిగా ఉండేది. ఆ ఉద్దేశ్యంతోనే స్థానికున్ని గాకుండా గైర్‌ ముల్కీని నియమించాలనుకున్నారు. ఈ కారణాలు బాపిరాజు ఎంపికకు దోహదం చేశాయి. అయితే బాపిరాజు ఎంపిక మొత్తం తెలంగాణకు, ఆనాటి తెలంగాణ ఉద్యమాలకు, సాహిత్యానికి, పౌరహక్కులకు చేసిన మేలు ఎంతో గొప్పది.
     ధూపదీపాలు పేరిట ప్రతి ఉగాదికి తెలుగు వ్యక్తులకు వ్యంగ్యంగా బిరుదులు తగిలించి వారికి మొత్తం తెలుగువారిలో బాపిరాజు ప్రచారం కల్పించేవారు. 1945 ఉగాది సందర్భంగా ఆయన కొంతమంది తెలుగువారికిచ్చిన బిరుదులు గమనిస్తే అందులోని వ్యగ్యం అర్థమవుతుంది. 1. మాడపాటి హనుమంతరావు ` ఆంధ్రపార్టీ ఎస్కేపిస్టు బహదూర్‌, 2. మందుముల నరసింగరావు `సర్‌ ఆంధ్రాం థ్రాం థ్రాం, 3. రావి నారాయణరెడ్డి ` సౌమ్య సౌమ్యాంధ్రా జి.సి.హెచ్‌.ఎస్‌. 4. సురవరం ప్రతాపరెడ్డి `ముల్కేతర ముల్కీ ఆంధ్రాదివాన్‌, 5. రాయప్రోలు సుబ్బారావు `దండకారణ్య వాల్మీక, 6. కాళోజి నారాయణరావు `ఆంధ్ర సభాఅభినవ గోపరాజగీతామృతకలశా. ఇలా ప్రతి ఒక్కరికీ ఏదో ఒక బిరుదు తగిలించి బాపిరాజు ఆట పట్టించేవాడు.
    తెలంగాణ అభ్యుదయం కోసం తమ కలాన్ని కత్తిలా వాడి తనకు ఉపాధి కల్పించిన వారిపైనే సమరం చేసిన యోధుడు అడివి బాపిరాజు. బాపిరాజుకు హైదరాబాద్‌తో గల సాన్నిహిత్యం, ఆయన సాహిత్యం, ఇంకా పూర్తిస్థాయిలో అందుబాటులోకి రాలేదు. ఆయనపై విశ్వవిద్యాలయాల్లో పరిశోధనలు జరిగి పిహెచ్‌డీలు అవార్డయినప్పటికీ మీజాన్‌ పత్రికల సమాచారం ఉపయోగించుకుంది చాలా తక్కువ. దాదాపు శూన్యం. అందుబాటులో ఉన్న అరకొర మీజాన్‌ సంచికల్ని ప్రెస్‌ అకాడెమీ వారు ఒక ప్రాజెక్టుగా చేపట్టి గతించిన  తరం సాహిత్యాన్ని, సమాజాన్ని రికార్డు చేయాల్సిన అవసరముంది. ఈ పని ఆంధ్ర`తెలంగాణల ఉమ్మడి వారసత్వంగా బయటికి రావాల్సిన అవసరముంది. 

                                                                                                                                      -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌

SURAVARAM PRATHAPA REDDY THE BEACON OF TELANGANA

సురవరాన్ని ఆవాహన చేసుకుందాం!!

    వాస్తవాల్ని వాస్తవంగా, ఉన్నది ఉన్నట్టుగా, వ్యక్తిగత అభిప్రాయాలకు అతీతంగా, ఆబ్జెక్టివ్‌గా, పాజిటివ్‌గా దర్శించి, స్వీకరించే వారిని అటు వామపక్ష భావజాలం వాళ్ళుగానీ, ఇటు రైటిస్టులు గానీ తమదైన రీతిలో ముద్రలు వేసి వారి కృషికి గుర్తింపు రాకుండా చేస్తారు. అమెరికా వాడి మాదిరిగా తమతో కలిసి రాకుంటే శత్రువుతో కలిసి ఉన్నట్టే అని కూడా ప్రచారం చేస్తారు. వారి మీద బట్టకాల్చి మీదెయ్యడానికి ఏమాత్రం వెనకాడరు. తాము ప్రాతినిధ్యం వహిస్తున్న సంస్థల్ని గానీ, ఆ సంస్థలతో కలిసి పనిచేస్తున్న వ్యక్తులను గానీ హేతుబద్ధంగా, విచక్షణతో, విషయ పరిజ్ఞానంతో ఎవరైనా విమర్శిస్తే, అది ఎంతటి సద్విమర్శ అయినప్పటికీ అట్లా చేసిన వారి స్థాయిని దిగజారుస్తారు. వారి గౌరవానికి భంగం కలిగిస్తారు. మానకసిక క్షోభకు గురి చేస్తారు. ఈ పద్ధతి తెలంగాణ సాయుధ పోరాట కాలం నుంచి తెలుగు నేల అంతటా పర్చుకుంది. ఇప్పటికీ ప్రాంతీయ అస్తిత్వం, సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ, సాంస్కృతిక, సాహిత్య రంగాల్లో ఇది పకడ్బందీగా కొనసాగుతోంది. 1940వ దశకం మధ్య నుండి ఒక వైపు కమ్యూనిస్టులు, మరో వైపు ఆర్యసమాజ్‌ వాళ్ళు, వారితో అంటకాగిన హైదరాబాద్‌ స్టేట్‌ కాంగ్రెస్‌ నాయకులు, ఇంకో వైపు మజ్లిస్‌/రజాకార్లు పరస్పర విమర్శలకు దిగారు. ఈ రెండు, మూడు రకాల రాజకీయ ప్రక్రియల వల్ల గానీ, వాటి కొనసాగింపు, ఎదుగుదల మూలంగా గానీ సమాజంలో  ప్రజాస్వామిక చోటు (డెమోక్రాటిక్‌ స్పేస్‌) అంతకంతకూ కుంచించుకు పోయింది. కొన్ని కొన్ని సార్లు ఈ రాజకీయ పార్టీలు మొత్తం సమాజాన్ని శత్రు శిబిరాలుగా మార్చే ప్రయత్నం కూడా చేస్తాయి. అందులో భాగంగా రాజకీయ సంస్థలు, అందులోని వ్యక్తులు పనిగట్టుకొని విచక్షణను గాలికొదిలేసి తమ భావజాల ప్రచారానికే ప్రాధాన్యత నిస్తాయి. లెఫ్ట్‌, రైట్‌ గాకుండా ‘ప్రజాస్వామిక’మైన ఆచరణ సాధ్యమైన, అనుసరణీయమైన మరో ‘మధ్యే’మార్గముందని వీళ్లు గుర్తింప నిరాకరిస్తారు. లెఫ్ట్‌, రైట్‌ సిద్ధాంతాలు వేరయినప్పటికీ సారాంశంలో మాత్రం వీళ్లు అన్ని రంగాల్లోనూ సహజ సిద్ధంగా, న్యాయంగా ఎవరికి దక్కాల్సిన వాటాను వారికి దక్కకుండా చేస్తారు. ఇంకా చెప్పాలంటే కొన్ని సార్లు వీళ్లిద్దరూ కలిసి మరీ ఈ ‘సెంట్రిస్ట్‌’లపై గోడమీది పిల్లి అనే ముద్రవేస్తారు. కండ్లకు కనబడని దాడిని చేస్తారు. సెంట్రిస్ట్‌లు చెప్పే విషయానికి విలువ లేకుండా/ రాకుండా ప్రచారం చేస్తారు. ఇది కుట్రపూరితంగా, తమ ఆధిపత్యాన్ని అప్రతిహతంగా కొనసాగించుకోవడం కోసం ఎత్తుగడగా వేసే ‘ముద్ర’లు అని అర్థం చేసుకోవాలి. ఇట్లాంటి ముద్రనే ఇప్పుడిక్కడ చర్చించుకుంటున్న సురవరం ప్రతాపరెడ్డిపై కూడా వేసిండ్రు.
    ఇజాలకు సంబంధం లేకుండా మంచిని మంచి అని, చెడుని చెడు అని ‘నీర క్షీర వివేకా’న్ని ప్రదర్శించిన సురవరం ప్రతాపరెడ్డిని ఆయన జీవితకాల కృషిని ఇటు లెఫ్టిస్టులు, అటు రైటిస్టులు గుర్తింప నిరాకరించారు. బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలిని ‘సంపాదకుడి’గా పరిమితం చేసిండ్రు. ఇంకొందరు కొంచెం కన్సెషన్‌ ఇస్తూ ‘ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్ర కారుడి’గా గుర్తించారు. అయితే బహుముఖంగా, అనేక రంగాల్లో ఆయన చేసిన కృషికి న్యాయమైన గుర్తింపు దక్కలేదు. ‘హిందువుల పండుగలు’ పుస్తకాన్ని రాసిండు కాబట్టి సురవరం ప్రతాపరెడ్డి రైటిస్టు అని లెఫ్టిస్టులు ముద్ర వేసిండ్రు. అలాగే ప్రథమాంధ్ర మహాసభ అధ్యక్షుడిగా జోగిపేట సభలకు ‘భాగ్యరెడ్డి వర్మ’ను ఆయన సహచర దళితుల్ని ఆహ్వానించి, అందలం ఎక్కించినందుకు సంప్రదాయవాదులు ఆయన్ని తప్పుబట్టిండ్రు. రైటిస్టు స్వామి రామానందకు దక్కిన గౌరవం కూడా ఆ యా వర్గాల నుంచి ప్రతాపరెడ్డికి దక్కలేదు. ‘‘ఉభయ వర్గాలు (కమ్యూనిస్టులు, జాతీయ వర్గం) కలువక పోవడం విచారకరమే కాని కలువక పోయినందున ఒకరిపై నొకరు ఆరోపణము చేయడం మరింత విచారకరము. ఇది నాయకులకు తగిన ఘనత కాదు’’. అని సురవరం ప్రతాపరెడ్డి అభిప్రాయ పడ్డాడు. అంటే ఇరువర్గాల వారు ఒకే ఆశయం కోసం ఉద్యమం చేస్తున్నప్పుడు పరస్పరం సహకరించుకోక పోయినా, ఘర్షణ వైఖరి ఉండకూడదనేది ప్రతాపరెడ్డి అభిప్రాయం.   బాబాసాహెబ్‌ అంబేద్కర్‌ కూడా మెజారిటీ ప్రజల శ్రేయస్సు కోసం ‘సెంట్రిస్ట్‌’ధృక్పథాన్నే ఆచరించాడు. ఈ ‘మధ్యే’మార్గ సిద్ధాంతానికి ప్రచారం కల్పించకుండా ఎవరికి వారు గిరి గీసుకొని మెజారిటీ ప్రజాభిప్రాయాలకు భిన్నంగా వ్యవహరించారు. ప్రతాపరెడ్డి ఆచరించిన, సూచించిన మార్గన్నే ఇటీవలి ఎరుకలో జయశంకర్‌ సార్‌ ఆచరించాడు. ఆయన కూడా ప్రత్యేక తెలంగాణ సాధన విషయంలో అన్ని శక్తులూ కలిసి పోరాటం చేయాలని, అలా సాధ్యం కాని పక్షంలో పరస్పర విమర్శలకు తావు లేకుండా ఉద్యమం నిర్మించాలని అభిప్రాయ పడ్డారు. అయితే అటు ప్రతాపరెడ్డి ప్రతిభకు తగిన గుర్తింపు రాకుండా అడ్డుకున్న వర్గాలే ఇటు కొత్తపల్లి జయశంకర్‌ కృషికి కూడా తగిన గుర్తింపు రాకుండా అడ్డుకున్నారు. జయశంకర్‌ బీసీ కావడం మరో అదనపు అవరోధం. ఈ అవరోధాల్ని ఇటీవలి కాలంలో తెలంగాణ అస్తిత్వ సోయితో కొంచెం కొంచెంగా అధిగమిస్తున్నారు. ప్రతాపరెడ్డి విషయంలో ఈ అవరోధం తొలగిపోలేదు. కామ్రేడ్‌లను ఒకటి రెండుసార్లు వ్యంగ్యంగా ‘కామరేడ్లు’ అని రాసినందుకు కమ్యూనిస్టులు ఆయన ప్రతిభకు సమాధి కట్టిండ్రు. బిరుదురాజు రామరాజు జానపద సాహిత్యంలో పరిశోధన చేసినా, సామల సదాశివ సంగీత, సాహిత్య రంగాల్లో కృషి చేసినా అది ప్రతాపరెడ్డి మార్గదర్శకత్వమే అన్న విషయం చరిత్రలో అంత ప్రస్ఫుటంగా రికార్డు కాలేదు. వీరిద్దరూ  20 యేండ్ల వయసులో ఉన్న కాలంలోనే వారిలోని ప్రతిభను గుర్తించి దిశా నిర్దేశం చేసిన ప్రతాపరెడ్డి దార్శనికతకు తగిన గుర్తింపు లేదు. గోలకొండ పత్రిక ద్వారా తెలంగాణలోని నలుమూలల ఉన్న కవులు, కథకులు, రచయితలను ప్రోత్సహించాడు. వారి రచనలు అచ్చేయడం ద్వారా అటు మరుగున పడ్డ ప్రతిభను వెలుగులోకి తెచ్చాడు. అలాగే గోలకొండ పత్రిక ద్వారా, విజ్ఞానవర్ధినీ పరిషత్తు ద్వారా వారి పుస్తకాలను అచ్చువేసి వారి రచనలకు శాశ్వతత్వాన్ని కల్పించాడు. అట్లాంటి ప్రతాపరెడ్డి ఎట్లా తెలుగు వారందరికీ తెలియకుండా పోయిండో, అందరివాడిగా కాకుండా పోయిండో తెలుగు సాహితీవేత్తలు ‘ఆత్మవిమర్శ’ చేసుకోవాలి. దార్శనికుడు, ప్రతిభాశాలి అయిన ప్రతాపరెడ్డి ఒక్క సాహిత్య రంగంలోనే కాకుండా అనేక ఇతర రంగాల్లో కూడా విశేషమైన కృషి చేసిండు.ఒక వైపు ప్రతాపరెడ్డికి ఆచరణలో అన్యాయం చేస్తూనే మరోవైపు కొందరు ఈ మధ్య కాలంలో ప్రేమను నటిస్తున్నారు.  తెలంగాణవాదం బలంగా ఉండి సీమాంధ్ర సాహిత్యకారులకు తెలంగాణలో కాలుబెట్టడానికి, కార్యక్రమాలు నిర్వహించుకోవడానికి ఏమాత్రం అవకాశం లేకపోవడంతో వాళ్లు ప్రతాపరెడ్డి జయంతి/తెలుగు భాష దినోత్సవాల పేరిట అడుగుపెట్టాలని ప్రయత్నిస్తున్నారు. ప్రభుత్వంతో కలిసి కార్యక్రమాలు తమ స్వీయ ప్రయోజనాల కోసం చేపడుతున్నారు. ఇట్లా కార్యక్రమాలు చేసేవాళ్లు తమ ప్రాంతంలో ఏ ఒక్క గ్రంథాలయానికి గానీ, విద్యాలయానికి గానీ ప్రతాపరెడ్డి పేరుని పెట్టుకోలేదు. అలాగే సీమాంధ్రల్లో ఎక్కడ కూడా ఆయన విగ్రహం ప్రతిష్టించలేదు. కడుపులో విషందాచుకొని, పెదాలపై ప్రేమ ఒలికించడం వల్ల తెలంగాణ సాహిత్యకారులకు, సంస్కృతికి, సమాజానికి ఏమాత్రం మేలు జరుగదనే విషయం గత 60 యేండ్లుగా రూఢీ అయ్యింది. ఈ విషయంలో ఆంధ్ర ప్రాంత ‘మేధావులు’ అన్యాయం జేశారు.  కొందరు తెలంగాణ వాళ్లు కూడా ఇందుకు మినహాయింపు కాదు. వాళ్ళు తాము పదవుల్లో ఉన్నప్పుడు ఆంధ్రోళ్ళ సేవలో తరించడమే తప్ప తెలంగాణకు న్యాయంగా చేయాల్సిన మేళ్లు కూడా చేయలేదు. ఆంధ్రప్రదేశ్‌ ప్రెస్‌ అకాడెమీ ‘ఆంధ్రపత్రిక’ చరిత్ర రాయించి, ‘గోలకొండ పత్రిక’ను విస్మరించడమంటేనే అందులో ఏదో మతలబున్నదని అర్థమవుతుంది. అలాగే మిగతా విషయాల్లో అటు ఆంధ్ర, తెలంగాణ అనే తేడా లేకుండా కమ్యూనిస్టులు, రైటిస్టులు అందరూ ప్రతాపరెడ్డి ప్రతిభను గుర్తించ నిరాకరించారు. వివక్షాపూరిత సీమాంధ్రులకు, స్వపక్షంలో విపక్షంగా వ్యవహరించే కమ్యూనిస్టులకు ఈ విషయంలో పెద్ద తేడా ఏమీ లేదు. దొందూ దొందే!
    హైదరాబాద్‌ నగరంలో కుల సంఘాల తరపున స్థాపించబడ్డ ప్రతి హాస్టల్‌ ప్రారంభానికి ప్రతాపరెడ్డి సలహాలు, సూచనలు అందాయి. అరుంధతీయ మహాసభకు గౌరవాధ్యక్షుడిగా కూడా వ్యవహరించారు. ఇంత ప్రజాస్వామికంగా, తన కాలానికి కన్నా ముందు నడిచిన, సమాజంలోని అన్ని వర్గాల వారితో కలుపుగోలుగా వ్యవహరించిన ఆయన వ్యక్తిత్వానికి పాఠ్యపుస్తకాల్లో సరైన స్థానం దొరకలేదు. సమాజంలోని అన్ని వర్గాల వారికి మంచికోసం జరిగే మార్పుల్లో న్యాయమైన వాటా దక్కాలని కోరుకున్న గొప్ప మనీషి సురవరం. అందుకోసం తాను కార్యకర్త మొదలు నాయకుడి వరకు వివిధ పాత్రలు పోషించేవాడు. ఎప్పుడూ ఏదో ఒక ఉద్యమం లేవదీస్తూ అది ఆశించిన ఫలితాలు సాధించేవరకు పోరాటం చేయడం ఆయన పంథా. మహిళాభ్యున్నతికి ఆయన చేసికృషి కూడా దాదాపు అట్లాంటిదే! ఎట్లాగైనా గోలకొండ పత్రికలో మహిళల చేత రచనలు చేయించాలనే ఉద్దేశ్యంతో ప్రతాపరెడ్డ తానే మారు పేరుతో స్త్రీలకు తమ సంస్కరణపట్ల పట్టింపు లేదని వారిని ప్రేరేపిస్తూ వ్యాసాలు అచ్చేశాడు. దీనికి ప్రతిస్పందనగా ఎల్లాప్రగడ సీతాకుమారి లాంటి వారు వ్యాసాలు రాసిండ్రు. మహిళల అభ్యున్నతికి కాన్షియస్‌గా పనిచేసిన ఆయనకు ఆ సమాజం నుంచి కూడా తగిన గుర్తింపు దక్కలేదు. వీటన్నింటికి మించి తాను చదువుకున్న అడ్వకేట్‌ వృత్తికి న్యాయం కలిగించే విధంగా పౌరహక్కుల కోసం బహుశా దేశంలోనే మొట్టమొదటి పౌరహక్కుల పుస్తకం ‘ప్రజాధికారములు’ రాసిండు. ఆయన పుస్తకం రాసేనాటికి ఇంకా ఐక్యరాజ్యసమితి కూడా హక్కుల గురించి తీర్మానం చేయలేదంటే ఆయన ముందుచూపు అర్థమవుతుంది. పౌర, మానవ హక్కుల కోసం ప్రాణాలర్పించిన నేల ఇది. హక్కుల సంఘాలు ప్రజా చైతన్యం కోసం ఎన్నో ఉద్యమాలు చేపట్టాయి. అయితే ఈ సంఘాలు ఎన్నడూ పొరపాటున కూడా హక్కుల ఉద్యమానికి సంబంధించి తెలుగులో మొట్టమొదటి పుస్తకం రాసింది సురవరం ప్రతాపరెడ్డి అని ఎక్కడా పేర్కొనలేదు. అట్లాగే ఆ పుస్తకాన్ని పునర్ముద్రించడానికి ప్రయత్నం కూడా చేయలేదు. ఇంతటి ప్రజాస్వామిక వాది, పీడిత ప్రజల పక్షపాతి, పౌరహక్కుల చైతన్యానికి  పునాదులేసిన రచయిత, కందుకూరి వీరేశలింగం కన్నా ముందే తెలంగాణలో సంఘసంస్కరణ ఉందని నిరూపించిన సంస్కరణవాది, చేయితిరిగిన చరిత్రకారుడు, కవి, ప్రజా ఉద్యమ నిర్మాత, రచయిత, కథకుడు, పరిశోధకుడు, వ్యాసకర్త, సంపాదకుడు, వక్త, హైదరాబాద్‌లో తొలి వికాస కేంద్రాల్లో ఒకటైన ‘రెడ్డి హాస్టల్‌’ నిర్వాహకుడిగా, తొలి ఆంధ్రమహాసభ ప్రథమాధ్యక్షుడిగా, ఆంద్రవిద్యాలయ స్థాపకుడిగా, గ్రంథాలయోద్యమ సారథిగా, అస్పృశ్యత, మద్యపానానికి వ్యతిరేకంగా, ఫ్యూడల్‌ నిజాం ప్రభుత్వానికి  వెరవకుండా, వెన్ను చూపకుండా ప్రజాచైతన్యాన్ని ప్రోది చేసిన సురవరం ప్రతాపరెడ్డిని అటు లెఫ్టిస్టులు, ఇటు రైటిస్టులు ఏనాడు పట్టించుకోలేదు.
    ప్రతాపరెడ్డి ‘సెంట్రిస్ట్‌’గా ఎవరు తప్పుచేసినా స్పేర్‌ చేయకుండా తూర్పారా బట్టడంతో ఆయన్ని ‘ఓన్‌’ చేసుకోవడానికి లెఫ్టిస్టులు ఇష్టపడలేదు. రైటిస్టులు పట్టించుకోకుంటే వచ్చే నష్టమేమి లేదు గానీ, న్యాయం వైపు నిలబడుతారని ప్రచారంలో ఉన్న వామపక్షవాదులు పట్టించుకోక పోవడమే విషాదం. ఈ విషాదం తెలంగాణకే ప్రత్యేకం. కమ్యూనిస్టులు ఎంత అన్యాయంగా వ్యవహరించినా ఆయన మాత్రం వారి అభిప్రాయాలతో విభేదించినా వారి రచనలకు గోలకొండ పత్రికల్లో సముచిత స్థానం కల్పించాడు. రావి నారాయణరెడ్డి, బద్దం ఎల్లారెడ్డి రచనలకు గోలకొండ పత్రికలో స్థానం కల్పించడమే ఇందుకు నిదర్శనం. తప్పుచేసిన వారిని ఎలా స్పేర్‌ చేయలేదో అలాగే మంచి చేసిన వారినికూడా అది ఎవ్వరైనా అదే రీతిలో కొనియాడారు.
    బ్రిటీషాంధ్రలో బ్రాహ్మణేతర ఉద్యమంలో నార్ల వెంకటేశ్వరరావు, తాపీ ధర్మారావు లాంటి వారు అటు పత్రికా సంపాదకులుగా ఉంటూ సామాజిక ఉద్యమాల్లో పాల్గొన్నారు. తెలంగాణలో బ్రాహ్మణేతర సామాజిక చైతన్య కార్యక్రమాలకు పునాది వేసింది కొత్వాల్‌ వెంకటరామారెడ్డి. ఆయన స్ఫూర్తితో దాన్ని ఉద్యమంగా కొనసాగించింది సురవరం ప్రతాపరెడ్డి. ఇందులో భాగంగానే కొత్వాల్‌ వెంకటరామారెడ్డి జీవిత చరిత్రను ప్రతాపరెడ్డి రాసిండు. కుల సంఘాలు వారు ఏర్పాటు చేసిన హాస్టల్స్‌కు గానీ, అరుంధతీయ సంఘ కార్యకలాపాల్లో పాలు పంచుకోవడం గానీ, భాగ్యరెడ్డి వర్మ లాంటి దళితులకు ఆంధ్రమహాసభలో స్థానం కల్పించడం గానీ సంఘం సీతారామయ్య యాదవ్‌, కే. రాములు లాంటి వారి రచనలకు, వారి కుల ఉద్యమాల వార్తలను గోలకొండ పత్రికల్లో అచ్చేయడం గానీ, మున్నూరు కాపు సంఘంలో కీలక పాత్ర పోషించిన బొజ్జం నర్సింలుని గోలకొండ పత్రిక మేనేజర్‌గా నియమించుకోవడం తదితర కార్యక్రమాలన్నీ ఆయన బ్రాహ్మణేతర ఉద్యమాలకు ఊపిరి పోసిన తీరుని చిత్రిక గడతాయి. నిజానికి ప్రతాపరెడ్డి తరచుగా ‘చిన్నప్పటి నుండి బ్రాహ్మణ సహవాసంతో భ్రష్టుడనైనాను’అని తన గోలకొండ దర్బారులో ఆసీనులైన మిత్ర బృందంతో అనేవాడు. ఈ మిత్ర బృందంలో బూర్గుల రామకృష్ణారావు, మాడపాటి హనుమంతరావు, సుజాత పత్రిక సంపాదకుడు పసుమాముల నృసింహశర్మ తదితరులుండే వారు. ఇదే విషయాన్ని ఇల్లిందల సరస్వతీదేవి రాస్తూ ‘‘పైకి గునుపే గాని మనసులో వారిపట్ల ఎనలేని గౌరవాభిమానములు రెడ్డిగారికి’’ అని తన ‘తేజోమూర్తులు’ పుస్తకంలో పేర్కొన్నారు.
    ప్రజాస్వామ్య బద్ధంగా, నిష్పాక్షికంగా పేదలు, పీడితుల పక్షాన నిలబడ్డ ప్రతాపరెడ్డికి అటు రాజకీయ రంగంలో ఎంతటి అన్యాయం జరిగిందో ఇటు సాహిత్య రంగంలో అంతకన్నా ఎక్కువ ద్రోహం/మోసం జరిగింది. బహుశా ఆయన బ్రాహ్మణేతరుడు కావడం అందుకు కారణం కావచ్చు. 1927 నుండి 1975 వరకు దాదాపు 50 యేండ్ల పాటు ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయం తెలుగు శాఖకు ఒక్క తెలంగాణ వాడు కూడా అధ్యక్షుడు కాలేకపోయినందు వల్ల ఆ శాఖను 50 యేండ్లు ఆక్రమించి ఏలిన వాండ్లు అంతా ఆంధ్రప్రాంతం నుంచి వలసొచ్చిన బ్రాహ్మణులే అయినందువల్లా ప్రతాపరెడ్డి గురించిన పరిశోధన వారి జమానాలో జరుగలేదు.బహుశా ప్రతాపరెడ్డి బ్రాహ్మణేతరుడు కావడం మూలంగానే ఆయన ప్రతిభకు విశ్వవిద్యాలయాల్లో తగిన గుర్తింపు దక్కలేదు. ఆయన రచనలు ఆ విశ్వవిద్యాలయాల తరపున వెలుగులోకి రాలేదు. వాటిపై సరైన పరిశోధన జరుగలేదు. ఎందుకంటే 1970ల వరకూ ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయం తెలుగు విభాగంలో ఉన్నత స్థానంలో పనిచేసింది తెలంగాణేతర బ్రాహ్మణులే. వారికి ఆయన పట్ల పట్టింపు లేదు. అలాగే గతంలో కాకతీయ విశ్వవిద్యాలయం పూనుకొని రాయప్రోలు సుబ్బారావు, కొడవటిగంటి కుటుంబరావు, విశ్వనాథ సత్యనారాయణల రచనల సూచీని వెలువరించాయి. అయితే ప్రతాపరెడ్డి రచనల గురించి ఏ విశ్వవిద్యాలయం పట్టించుకోలేదు. ఇంత వరకూ ఆయన ‘సమగ్ర రచనల సూచీ’ ప్రచురించలేదు. దీన్ని బట్టి బ్రాహ్మణ, తెలంగాణేతర వ్యక్తుల మీద ఉన్న సానుకూల ధృక్పథం ఇక్కడి భూమిపుత్రులపౖౖె ఉండదు అనడానకి ఇదే నిదర్శనం.
    తెలంగాణ`ఆంధ్రల మధ్యన పోలిక తీసుకువచ్చిన ప్రతి సందర్భంలో ఆంధ్రను, ఆ ప్రాంత వైతాళికులను ఉన్నత స్థానంలో నిలబెడుతూ అక్కడి మీడియా/ పత్రికలు/ ప్రచురణ సంస్థలు/ వ్యక్తులు పనిచేస్తారు. ఈ వివక్షా పూరిత ధోరణి తెలంగాణ ప్రతిభను పూర్తిస్థాయిలో ఎరుకలోకి రాకుండా తొక్కిపెట్టింది. ప్రజాస్వామిక వాదులు, అభ్యుదయ వాదులు అని ప్రచారంలో ఉన్నవాళ్లు సైతం (ఒకరిద్దరు మినహా) ఆచరణలో మాత్రం తమ సీమాంధ్ర పక్షపాతాన్ని ప్రదర్శిస్తారు. ఆంధ్రప్రాంతానికి చెందిన సామినేని ముద్దుకృష్ణ ‘వైతాళికులు’ పేరిట ఆ ప్రాంతానికి చెందిన ప్రసిద్ధుల కవిత్వాన్ని సంపుటిగా వెలువరించారు. ఇందులో అప్పటికే ప్రసిద్ధుడైన దళితుడు గుర్రం జాషువా కవిత చోటు చేసుకోలేదు. అంటే ఆయన దళితుల  పట్ల వివక్షతో వ్యవహరించిండు అనేదానికి ఇంతకంటే వేరే సాక్ష్యం అవసరం లేదు. ఈ వైతాళికులు పుస్తకాన్ని ‘విశాలాంధ్ర’ వారు పనిగట్టుకొని పదుల సంఖ్యలో పునర్ముద్రణ చేసిండ్రు. అదే కాలంలో హైదరాబాద్‌ నుంచి అరిగె రామస్వామి లాంటి దళితులకు,  దళితుల నుంచి కన్వర్ట్‌ అయిన క్రిస్టియన్లకు, బీసీలకు కూడా స్థానం కల్పిస్తూ సురవరం ప్రతాపరెడ్డి ప్రచురించిన ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ తెలంగాణ కవిత్వాన్ని ఇంత వరకు అటు విశ్వ విద్యాలయాలు కానీ, ఇటు విశాలాంధ్ర ప్రచురణ సంస్థ కానీ ప్రచురించలేదు. ఇది వారి పక్షపాత ధోరణి, అప్రజాస్వామిక వైఖరికి అద్దం పడుతుంది. ఒక విధంగా ప్రతాపరెడ్డి ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ ప్రచురించడానికి కూడా ఆంధ్రుల అహంకారమే కారణం.
    ‘తెలంగాణలో కవులు పూజ్యం’ అని ముడుంబై రాఘవాచార్యులు అనే విమర్శకుడు గోలకొండ పత్రిక వార్షిక సంచికలో (10, మే 1934) ఒక సాహిత్య సమీక్షలో రాసిండు. అంతేకాదు ఆంధ్రప్రాంతానికి చెందిన రాయప్రోలు సుబ్బారావు లాంటి వాళ్ళే ఇక్కడ రాణిస్తున్నారు అని కూడా అందులో పేర్కొన్నాడు. ఒక సంపాదకుడిగా ఆ వ్యాసాన్ని సంచికలో అచ్చేసి ప్రతాపరెడ్డి తన నిష్పాక్షికతను చాటుకున్నాడు. అదే సమయంలో ఒక తెలంగాణ భూమి పుత్రుడిగా స్పందించిండు. సగర్వంగా, సమున్నతంగా తెలంగాణ కీర్తిని దశదిశలా వ్యాపింప జేసేందుకు పునాదులు వేసిండు. ముడుంబై వ్యాసానికి ఘాటుగా జవాబిస్తూ ఇక్కడ కవులు పూజ్యం కాదు, పూజనీయులు అని ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ని వెలువరించి చెప్పిండు. ఈ సంచిక 1934 డిసెంబర్‌, 12నాడు అచ్చయ్యింది. అంటే కేవలం ఏడ్నెల్ల వ్యవధిలోనే తెలంగాణలోని అన్ని ప్రాంతాల నుంచి కవుల రచనల్ని తెప్పించి వాటిని ఒక్క దగ్గర చేర్చి తెలుగు సాహిత్యంలో చిరస్థాయిగా నిలిచిపోయే సంచికను ప్రచురించాడు. అట్లాంటి ప్రతాపరెడ్డి చనిపోయి దాదాపు 60 యేండ్లు కావస్తుంది. అయినప్పటికీ ఆయన రాసిన కవిత్వం ఇంతవరకు పుస్తక రూపంలో రాలేదు. ‘ఎండిన పూలు’ పేరిట తన కవిత్వాన్ని తీసుకురావడానికి ఆయన కొంత ప్రయత్నం చేసిండు కానీ ఎందుకో సఫలీకృతుడు కాలేదు. బహుశా ఇందుకు ప్రతాపరెడ్డి ప్రజా ఉద్యమాల్లో తలమునకలుగా ఉండడం,  పత్రికా సంపాదకుడిగా క్షణం తీరిక లేకపోవడం అందుకు కారణం కావచ్చు. అలాగే ‘కవిత్వం’ పత్రికల్లో అచ్చయింది కదా, పాఠకులకు చేరుకున్నది కదా అని సంతృప్తి చెందడం కూడా కారణం కావచ్చు. ప్రతాపరెడ్డి మరణానంతరం ఆయన మీద పరిశోధన చేసిన ఇందుర్తి ప్రభాకరరావు గానీ, పుస్తకాలు రాసిన ఎల్లూరి శివారెడ్డి, ముద్దసాని రామిరెడ్డి, గోపీకృష్ణ తదితరులందరూ కవిత్వానికి ఇవ్వాల్సినంత ప్రాధాన్యం ఇవ్వలేదు. కేతవరపు రామకోటి శాస్త్రి కొంత మేరకు ఆయన కవిత్వాన్ని అంచనా కట్టడానికి ప్రయత్నించారు. కాని అది కూడా అసమగ్రమే. ఏది ఏమైనప్పటికీ కవిగా ప్రతాపరెడ్డికి దక్కాల్సిన గుర్తింపు ఈనాటికి దక్కలేదు. సంపాదకుడిగా కొందరు, చరిత్రకారుడిగా మరికొందరు ఆయన్ని గురించి రాసిండ్రు కానీ ఆయన సమగ్ర సాహిత్య మూర్తిమత్వాన్ని ఇంతవరకు ఎవ్వరూ రికార్డు చేయలేదు. గతంలో ‘సురవరం సాహితీ వైజయంతి’ ద్వారా కొంత పని జరిగింది కానీ అదీ అసమగ్రమే. సురవరం సాహిత్యం సమగ్రంగా వెలుగులోకి రావాలనే ఆశయంతో గతంలో ‘తెలంగాణ ప్రచురణలు’ తరపున ఆయన అముద్రిత ‘తెలంగాణ వ్యాసాలు’ తీసుకు రావడమయింది. ప్రస్తుత కవిత్వ పుస్తకం దానికి కొనసాగింపు. కవిగా ప్రతాపరెడ్డి ప్రతిభను అంచనా వేయడానికి, విశ్లేషించడానికి, తొలితరం తెలుగు కవుల్లో న్యాయమైన, సముచిత స్థానం ఆయనకు దక్కాలనే ఉద్దేశ్యంతో కూడా ఈ కవితల్ని ఒక్కదగ్గరికి తేవడంలో ఉంది. దాదాపు 15  యేండ్ల వెతుకులాట/ పరిశోధన ఫలితం ఈ పుస్తకం.
    అయినప్పటికీ ఇది ‘సమగ్రం’ కాదు అని నాకు తెలుసు. కృష్ణాపతిక్రలో 1918లో వచ్చాయని చెబుతున్న కవితలు నాకు అందుబాటులోకి రాలేదు. అలాగే చాలా కవితలు అసంపూర్తిగా దొరికాయి. ఇప్పుడీ పుస్తకం వెలుగులోకి రానట్లయితే భవిష్యత్తులో ఈ మాత్రం కవిత్వం కూడా అందుబాటులో లేకుండా పోతుందనే ఉద్దేశ్యంతోనే వీటి ముద్రణకు పూనుకోవడమయ్యింది. ప్రతాపరెడ్డి లేఖిని నుంచి వెలువడ్డ రెండు పద్యకావ్యాలు చంపకీ భ్రమర విషాదము, హరిశర్మోపాఖ్యానము ఆయన బతికున్న కాలంలోనే పోగొట్టుకున్నాడు. వీటి పేర్లు తప్ప వాటిలోని పద్యాలు ఎవ్వరికీ అందుబాటులో లేకుండా పోయాయి. 1948లో గోలకొండ పత్రికలో వెలువడ్డ ‘ఆస్తినాస్తి విచికిత్స’ అనే పద్యాలు కూడా నాకు దొరకలేదు. ఇది దేవుని అస్తిత్వానికి సంబంధించి అనుమానాస్పదముగా, చమత్కార గర్భితంగా వ్రాయబడ్డ పద్యాలు. సూతాఖ్యాయిక పద్యాలను సురవరం ప్రతాపరెడ్డి కుమారుడు విష్ణువర్ధన్‌ రెడ్డి మహబూబ్‌నగర్‌ జిల్లా చండూరు నుంచి పంపించారు. ఆ పద్యాలు కూడా మొత్తం దొరకలేదు. భక్త తుకారాం, ఉచ్ఛల విషాదంలోని కొన్ని కవితలు ఆ యా కథాక్రమం నుంచి విడదీసి, ఉత్తమ కవితలను అనుబంధంలో చేర్చడమయింది. మద్యపానము లాంటి పద్యాలు గత 90 ఏండ్లలో మొట్టమొదటిసారిగా ఈ పుస్తకంలోనే చోటు చేసుకున్నాయి.
    లిలిలి
    అడ్డదారి, దొంగదారి, దొడ్డి దారి అది ఏదైతేనేం, ‘ఉత్తర’మో ‘దక్షిణ’ మో, కుడి, ఎడమ అది ఏ మార్గమైతేనేమి తమ స్వీయ ప్రయోజనాలు, స్వలాభమే పరమావధిగా ఊరేగుతున్న సాహిత్యకారుల కార్యాల వల్ల నిజమైన వైతాళికులకు దక్కాల్సిన గౌరవం గతంలో దక్కలేదు. వర్తమానంలోనూ ఆ పరంపర ఇంకా కొనసాగుతోంది. యూనివర్సిటీలు, అకాడెమీలు, భాషా సంఘాలు అన్నీ కూడా ఎక్కడికక్కడ గిరిగీసుకొని ప్రజ్ఞకు తావుఇవ్వకుండా పనిచేస్తున్నాయి. నిజానికి పరిశోధనతో కూడిన రచనలు వెలువరించాల్సిన తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం ఆ విషయాన్ని పూర్తిగా విస్మరించింది. తెలుగునాట ఒకప్పటి సాహిత్య అకాడెమీలు చేసినంత పాటి కృషి కూడా రాష్ట్రవ్యాప్తమైన ఈ యూనివర్సిటీ చేయలేకపోతున్నదంటే దిగజారిన నేటి స్థితి తెలుస్తుంది. అకడమిక్‌ రంగంలో 99శాతం ‘మేధావులు’ ముఠాలు, కుమ్ములాటలు, పై పోస్టులకు పైరవీలు, ఒకరిపై ఒకరు పైచేయి సాధించటానికి వ్యూహాలు, ఎత్తుగడలు, పన్నాగాలు తప్ప పని మాత్రం సున్నా. ఇక ‘అధికార భాషా సంఘం’ వంధిమాగధుల సమాగమంగా మారింది. ప్రాంతీయ స్పృహ పెరిగిన తర్వాత వివిధ అంశాల పట్ల ఆసక్తితో పరిశోధకులుగా మారిన వారే ఎక్కువ సాహిత్యాన్ని, రచనలను వెలుగులోకి తెస్తున్నారు. నిజంగా ఈ పరిశోధనంతా ‘కృతజ్ఞత లేని కృషి’. అయినా కూడా సాహిత్యం, చరిత్ర, సంస్కృతి పట్ల సాహితీవేత్తల కృషి పట్ల మమకారం, అభిమానం కొత్త వెలుగుల్ని ప్రసరింపజేస్తున్నాయి. ‘మనం కూడా చరిత్రకెక్కదగిన వారమే’ అని ఘంటాపథంగా ఉద్ఘాటించి ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్రను అద్భుతంగా రికార్డు చేసిన సురవరం ప్రతాపరెడ్డి గురించి ఇప్పటికే కొంత సమాచారం, సాహిత్యం వెలుగులోకి వచ్చింది. ఇలా ఎంత చరిత్ర వెలుగులోకి వచ్చినా ఏదో ఒక పార్శ్వం మిగిలిపోయే బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలి సురవరం ప్రతాపరెడ్డి. ఆంధ్రుల సాంఘిక చరిత్రను అచ్చేయాల్సిన తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం చేతులెత్తేసింది. కేవలం తెలుగు శాఖలోనే కాదు, అటు రాజనీతి, సామాజిక, ఆర్థిక శాఖల్లో కూడా ఆయన ‘కాంట్రిబ్యూషన్‌’ గురించిన పరిశోధన జరగాల్సి ఉండిరది. ‘తెలుగు అకాడమి’ ఆంధ్రప్రాంత సాహితీవేత్తల ‘పీఠాలు’ ఏర్పాటు చేసింది గానీ ‘సురవరాన్ని’ విస్మరించింది. నిజాయితీపరులు, నిష్పాక్షికంగా వ్యవహరించే వాళ్లు లేకపోవడంతో అన్ని రంగాల్లో సీమాంధ్రులదే హవా నడిచింది. దురదృష్టవశాత్తు తెలుగు నేలంతటా పరుచుకుపోయిన సీమాంధ్ర సాహిత్యవేత్తల వలస ధృక్పథం మూలంగా తెలంగాణ మూలవాసులపై ముఖ్యంగా వైతాళికులపై వారి రచనలపై తగినంత కృషి, పరిశోధన, విశ్లేషణ, విమర్శ, ప్రచారం జరుగలేదు. దీనికి ప్రధాన కారణం మూల రచనల అలభ్యత. ఎప్పుడో 50`60 యేండ్ల క్రితం ప్రచురితమైన పుస్తకాలు నేడు సాధారణంగా అందుబాటులో ఉండవు. సీమాంధ్ర రచయతలను భుజాన మోసుకొని ప్రచారం చేసే ప్రచురణ సంస్థలు లాంటివి తెలంగాణకు లేకపోవడం కూడా మరో కారణం. ప్రభుత్వ డబ్బుతో నడిచే తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం, తెలుగు అకాడెమీల్లో తెలంగాణ ప్రాంతానికి సంబంధించిన రచనలు చాలా అరుదుగా అచ్చవుతాయి. ఈ సంస్థలు ప్రచురించిన పుస్తకాలే ప్రామాణికమైన గ్రంథాలుగా చలామణి అవుతాయి. కాంపిటీటివ్‌ ఎగ్జామ్స్‌ల్లో గానీ, యూనివర్సిటీల సిలబస్‌లో, ప్రభుత్వ పాఠశాలలు, కళాశాలల్లో ఈ పుస్తకాలే పాఠ్యాంశాలై వెలుగుతాయి. అందువల్ల తెలంగాణ ప్రతిభకు, వైభవానికి గుర్తింపు లేకుండా పోతుంది. ఇదంతా తెలంగాణలో ప్రతిభను అణచివేయడానికి పాలకవర్గాలు, వారికి తాబేదార్లుగా వ్యవహరించే అధికారులు, వారికి సలహాలిచ్చే పక్షపాత మేధావి వర్గం వల్ల వచ్చిన సమస్య. ఈ పరిస్థితిని అధిగమించడానికి తెలంగాణ సోయితోటి వ్యక్తులు, ప్రభుత్వేతర సంస్థలు పనిచేయాల్సి వస్తున్నది. వీరి నిరంతర కృషి వల్ల ఇటీవలి కాలంలో ఆళ్వారుస్వామి, పొట్లపల్లి రామారావు,  కాళోజి నారాయణరావు తదితరుల రచనలు అచ్చయ్యాయి. దానికి జోడిరపుగా అస్తిత్వ స్పృహతో ఈ ‘సురవరం కవిత్వం’ పాఠకుల ముందుకు తెస్తున్న. అంటే పాలక వర్గం పట్టించుకోకుండా పోయిన సాహిత్యాన్ని వెలుగులోకి తెస్తున్న అనే సోయితో ఈ పని చేస్తున్నాను.
    25 యేండ్ల పాటు ప్రతిరోజూ సాహిత్య సృజన చేస్తూ, పీడిత ప్రజల పక్షాన నిలిచి యుద్ధం చేసిన కలం యోధుడు ప్రతాపరెడ్డి. ఆయన గురించిన ప్రాథమిక సమాచారం కొంత అక్కడక్కడా రికార్డయి ఉంది. కానీ ఆయన ప్రతిభను, వ్యక్తిత్వాన్ని, సాహిత్యాన్ని, కవిత్వాన్ని, పరిశోధన ప్రతిభ, ముక్కుసూటి విమర్శ, సాహిత్య ఆధారాల ద్వారా నిర్మించిన చరిత్రను జమిలిగా ఒకదానితో ఒకటి లింక్‌ చేసి చూసినప్పుడే ఆయన గురించి ఒక ప్రాథమిక అంచనాకు రావడానికి వీలవుతుంది. సంస్థానాధీశులు, దేశ్‌ముఖ్‌ల పెట్టుబడులు, ఆర్థిక సహాయ సహకారాలతో, ప్రోత్సాహంతో ప్రారంభమైన ‘గోలకొండ పత్రిక’లో ఎక్కడా కూడా వారిని ‘స్పేర్‌’ చేయలేదు. సందర్భానుసారంగా దొరలు, భూస్వాములపై తన సంపాదకీయాలు, వ్యాసాల ద్వారా తూర్పార బట్టిండు.  సంస్థానాధీశులు, దేశ్‌ముఖ్‌లు, దేశ్‌పాండ్యాలు, జమిందారులు, భూస్వాములు పేదలకు వ్యతిరేకంగా పనిచేస్తున్నారని, వారు తమ వైఖరిని మార్చుకోవాలంటూ వ్యాసాలు రాసిండు. ఇది గిట్టని వనపర్తి రాజా రామేశ్వరరాయలు పత్రిక యజమాని హోదాలో ప్రతాపరెడ్డి తన సొంత గ్రామం ఇటికాలపాడులో ఉన్న సమయంలో టెలిగ్రామ్‌ ఇస్తూ ఉన్నపళాన ఉద్యోగంలో చేరాలని హుకుం జారీ చేసిండు. దీనికి స్పందించి ప్రతాపరెడ్డి హైదరాబాద్‌ చేరుకునే లోగానే తన సహాధ్యాయి నూకల నరోత్తమరెడ్డిని రామేశ్వరరాయలు పత్రికా సంపాదకులుగా నియమించాడు.
    లిలిలి
    సురవరం ప్రతాపరెడ్డి బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలి అని మాత్రమే అంటే సరిపోదు. ఆయన చేపట్టని రంగం లేదంటే అతిశయోక్తి కాదు. రాజకీయ నాయకుడిగా, ఆంద్రమహాసభ రూపకర్తగా, రచయితగా, నాటక కర్తగా, కవిగా, పరిశోధకుడిగా, విమర్శకుడిగా, పత్రికా సంపాదకుడిగా, గ్రంథాలయోద్యమ నిర్మాతగా, తొలి పౌరహక్కుల రచయితగా, వివిధ దళిత, బీసీ కులసంఘాల గౌరవాధ్యక్షుడిగా ఆయన అందించిన సేవలు మరువలేనివి. అట్లాంటి వెన్నెముఖ ఉన్న ఉద్యమకారుడు సురవరం ప్రతాపరెడ్డి గురించి నేటి తరం తెలుగు వాళ్లకు తెలిసింది తక్కువ. తెలియాల్సిందే ఎక్కువ.
    సురవరం ప్రతాపరెడ్డి మరణించి 60 యేండ్లు గడిచాయి. అయినా నేటికీ ఆయన కవిత్వం పుస్తక రూపం దాల్చలేదంటే దానిక్కారణం ఎవరనేది తెలుగు సాహిత్యాభిమానులందరూ ప్రశ్నించుకోవాలి. కేతవరపు రామకోటి శాస్త్రి, ఇందుర్తి ప్రభాకరరావు, ఎల్లూరి శివారెడ్డి, ముద్దసాని రామిరెడ్డి, ఎన్‌.ఆర్‌. వెంకటేశం, చింతల యాదయ్య, తూర్పు మల్లారెడ్డి లాంటి వాండ్లు ‘సురవరం కవిత్వా’న్ని అంచనా వేయడానికి కొంత కృషి చేసిండ్రు. అయితే ఇందులో ఎవ్వరు కూడా ప్రతాపరెడ్డి ‘కవితాత్మ’ను పట్టుకోలేక పోయిండ్రు. అందుకు సురవరం కవిత్వం మొత్తం లభ్యం కాకపోవడం ఒక కారణమైతే ఆయన కవిత్వం మీద ప్రత్యేకమైన శ్రద్ధ పెట్టకపోవడం మరో కారణం.
    ఒక వ్యక్తి మీదగానీ, ఒక ప్రాంత సాహిత్యం మీద పూర్తి స్థాయి వివరాలు వెలుగులోకి రావాలన్నా, వారి కృషికి తగిన గుర్తింపు దక్కాలన్నా ప్రథమంగా జరగాల్సింది ఆ వ్యక్తి గురించి, ఆ వ్యక్తి అలభ్య రచనల గురించీ వివిధ మాధ్యమాల ద్వారా నలుగురికి తెలిసేలా చేయడం. రెండోది ఒక ప్రాంత సాహిత్యానికి న్యాయంగా దక్కాల్సిన గుర్తింపు దక్కాలంటే ముందుగా ఆ రచన అందరికీ అందుబాటులో ఉండేందుకు చర్యలు తీసుకోవాలి.
    తెలంగాణ వాళ్లకు ‘సెల్ఫ్‌ ప్రమోషన్‌’ తెలియదు. తాము రాసింది ఏదో తమ భావనను పేపర్‌పై పెట్టడమే తప్ప అది అందరికీ అందుబాటులోకి రావాలనే తహతహ ఏనాడూ ఉండేది కాదు. వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి, పొట్లపల్లి రామారావు లాంటి వారు ఈ కోవకు చెందినవారే. వారి గురించి, వారి సాహిత్యం గురించి ఇటీవలి కాలంలో పరిశోధన విస్తృతంగా జరగడం వల్ల మాత్రమే అనేక కొత్త విషయాలు వెలుగులోకి వచ్చాయి. పొట్లపల్లి రామారావుపై, ఆళ్వారుస్వామిపై వచ్చిన పుస్తకాలు ఈ కోవలోనివే. అలాగే మరుగునపడ్డ కథకుడు ‘గూడూరి సీతారాం’ని ప్రయత్న పూర్వకంగా నిలబెట్టుకున్నాము.
    ఇక్కడ ప్రతాపరెడ్డి పరిస్థితి మరీ దారుణం. ఆయన బ్రతికున్న కాలంలోనే ఆయన రచనలు అగ్నికి ఆహుతి కావడం వల్ల, పిల్లలు పనికి రాని కాగీతాలని తీసి ఆడుకోవడం వల్ల ఆ రచనలు ఏనాడో పోయాయి. పోయినవి పోగా అక్షరబద్ధమైన సాహిత్యమంతా పుస్తకాలుగా వెలువడ్డాయా? అంటే అదీ లేదు. కొంతమేరకు ‘సురవరం సాహితీ వైజయంతి’ ఈ విషయంలో కృషి చేసింది. వ్యాసాలు, సంపాదకీయాలు, పీఠికలు, కథలు, నాటకాలు, హైందవ ధర్మపోలీలు పేరిట కొన్ని పుస్తకాలని అచ్చేసింది. అయితే ఇవి ఆయన రచనల్ని రేఖామాత్రంగా పరిచయం చేయడానికి పనికి వస్తాయి తప్ప సమగ్రం కాదు. గోలకొండ పత్రిక సంపాదకుడిగా 1925 నుంచి 1949 వరకు దాదాపు 25 ఏండ్లు ప్రతిరోజూ వివిధ రకాలైన రచనలు చేసిన ప్రతాపరెడ్డి సాహిత్యం ఇంకా వెలుగు చూడాల్సింది (సంపుటాలుగా) దాదాపు పదివేల పేజీలున్నాయంటే అతిశయోక్తి కాదు. ఆంధ్రమహాసభల సమావేశాల సందర్భంగా చేసిన ప్రసంగాలు, ప్రవేశ పెట్టిన తీర్మానాలు, గోలకొండ పత్రికల్లోని సంపాదకీయాల్లో వెలిబుచ్చిన అభిప్రాయాలు, ఆయన స్వయంగా రాసుకున్న ‘స్వవిషయ సంగ్రహం’ అనేక కొత్త విషయాల్ని తెలియచెబుతాయి. అలాగే ఎన్నో కొత్త ఆలోచనలను రేకిత్తిస్తాయి. రైతుల గురించి, మద్యపానం, సంఘోద్ధరణ,  నిజాం సంస్కరణలు మొదలగు అంశాలపై రాసిన పుస్తకాలు సంపుటాలుగా వెలువడ్డ నాడే ఆయన సమగ్ర సాహిత్యం అందుబాటులోకి వచ్చినట్లు. ఇవేవి లేకుండా ప్రతాపరెడ్డిని సాహితీవేత్తగా అంచనా వేయడం అసమంజసం, అసంభవం.
    ఇలాంటి సందర్భంలో ‘సురవరం సమగ్ర సాహిత్యాన్ని’ అందరికీ అందుబాటులోకి తెచ్చేందుకు వీలుగా గత 15 యేండ్లుగా ప్రయత్నాలు చేస్తున్నాను. 1998లోనే సురవరం తనయుడు శ్రీ ఎస్‌.ఎన్‌.రెడ్డిని కలిసి ఇంటర్వ్యూ చేయడమైంది. అందులో భాగంగా వివిధ పత్రికల్లో సురవరం భిన్న పార్శ్వాలపై అనేక వ్యాసాలు వెలువరించడమైంది. ‘సురవరం తెలంగాణ వ్యాసాలు’ పుస్తకాన్ని మిత్రుడు సుంకిరెడ్డి నారాయణరెడ్డితో కలిసి ప్రచురించాము. అందుకు కొనసాగింపూ, ఒక విధంగా నూతన ఆవిష్కరణ ఈ ‘సురవరం కవిత్వం’ పుస్తకం. ఇంతవరకూ ఎక్కడా పుస్తక రూపం దాల్చని, పత్రికల ప్రతుల్లోనే మగ్గిపోయిన పద్యాలు, గేయాలు, గీతాలను, కవిత్వాన్ని ఇక్కడ ఒక్క దగ్గర చేర్చడం జరిగింది. కవిగా ప్రతాపరెడ్డి ప్రజ్ఞ ఇందులో తెలుస్తూంది.
    ఇన్నేండ్ల నుంచి లేంది ఇప్పుడే ఈ పుస్తకం ఎందుకు వస్తూంది అనే ప్రశ్న కూడా తలెత్తుతుంది. 80 యేండ్లుగా ముద్దుకృష్ణ సంకలనం చేసిన ఆంధ్రప్రాంత కవుల సంకలనం ‘వైతాళికులు’ని పదుల సార్లు అచ్చేసిన విశాలాంధ్ర ప్రచురణ సంస్థ ఇంతవరకు తెలంగాణ ప్రాంత కవుల సంచిక ‘గోలకొండ కవుల సంచిక’ను అచ్చేయలేదు. తాము తలచుకుంటే చాలు దానికి పత్రికల ద్వారా, సదస్సుల ద్వారా విపరీతమైన ప్రచారం కల్పించేందుకు విశాలాంధ్ర, ప్రజాశక్తి లాంటి ప్రచురణ సంస్థలు ప్రతిసారీ అందరికన్నా ముందుంటాయి. ప్రస్తుత సందర్భంలో ప్రత్యేక తెలంగాణ అనుకూల, వ్యతిరేక పార్టీల మౌత్‌పీస్‌లుగా పనిచేస్తున్న ఈ ప్రచురణ సంస్థలు సారంలో మాత్రం తెలంగాణ సాహిత్యానికి, తెలంగాణ ప్రజలకు, తెలంగాణ వైతాళికులకు వందకు తొంభై శాతం వ్యతిరేకంగా పనిచేస్తున్నాయి. అలాగే వివిధ సాహిత్య పత్రికలు కూడా తగినంత గుర్తింపు తెలంగాణ వైతాళికులకు, సాహిత్యానికి ఇవ్వడం లేదు. ఇది వారి జ్ఞానంలోని ఖాళీలలకు గుర్తింపు మాత్రమే. ఈ ఖాళీలను పూరించి, తెలంగాణకు సంబంధించిన జ్ఞానాన్ని పంచే ఉద్దేశ్యంతోనే ఈ ‘సురవరం కవిత్వం’ పుస్తకాన్ని ప్రచురిస్తున్నాము. ఇది ఈనాటి ప్రయత్నం కాదు. గత 15 యేండ్లుగా తెలంగాణ సాహిత్యాన్నంతటిని వెలుగులోకి తీసుకురావాలని పడుతున్న తపనలోంచి వచ్చిన పుస్తకం. 
        లిలిలి
    తెగిస్తున్న ప్రస్తుత తెలంగాణ` మాయా, మర్మం, కుట్ర, మోసం, ద్రోహం, కుతంత్రం, పన్నాగం, స్వపక్షంలో ప్రతిపక్షం అన్నింటిని పసిగడుతోంది. అనుభవంలోకి వచ్చిన అన్యాయాల్ని ఎదిరించేందుకు, నోటికాడి బుక్క దక్కకుండా చేస్తున్న ఎత్తుగడల్ని పటాపంచలు చేయడానికి ఆయుధాల్ని తమ మూలాల్లో వెతుక్కుంటోంది. సీమాంధ్ర వలసాధిపత్య అహంకారుల ‘కొడవండ్ల’ గొడ్డళ్ళ దెబ్బకు తెగిన తల్లి వేర్లతో బంధాన్ని పునఃస్సంధానం చేసుకుంటోంది. వలసాధిపత్యంలో సర్వం దోపిడీ తప్ప ఒనగూడిరది ఏమీ లేదని ఇన్నేండ్ల సమైక్య పాలనలో అర్థమయింది. ఒక్కొక్క ద్రోహం అర్థమయిన ప్రతీసారి, అనుభవంలోకి వచ్చిన ప్రతీ మోసం పరాయి పాలకులపై కసిని మరింత పెంచుతోంది. పాలకులొక్కరి మూలంగానే తెలంగాణకు అన్యాయం జరిగిందని చెప్పలేం. పాలకులకు దన్నుగా, అధికారుల వివక్షాపూరిత నిర్ణయాలు, సాహిత్య సాంస్కృతిక రంగాల్లో ‘అంతా మేమే, మీదేమి లేదు’ అనే సంకేతాలిస్తూ ఇన్నేళ్లూ వెలిగిపోయిన వలసాంధ్రుల ఆధిపత్యం మనం కోల్పోయిన వైభవాన్ని సాటి చెబుతుంది.
    ఆ వైభవానికి అక్షరరూపం కల్పించడంలో భాగంగా వస్తున్న పుస్తకం ఈ ‘సురవరం కవిత్వం’. ఈ పుస్తకం తేవడానికి ప్రధాన ప్రేరకుడు, నిజానికి సహ సంపాదకుడిగా ఈ పుస్తకానికి వ్యవహరించాల్సినంత పనిచేసిన మిత్రుడు సుంకిరెడ్డి నారాయణరెడ్డి తోడ్పాటు మరువలేనిది. పుస్తకం ఎంతవరకొచ్చిందని వెంటబడుతూ, పుస్తకాన్ని తొందరగా, మేలైన రీతిలో తీసుకు రావడంలో విలువైన సూచనలు, సలహాలు అందించిన మిత్రుడు ఏశాల శ్రీనివాస్‌కు కృతజ్ఞతలు. పుస్తకం ఈ రూపంలో రావడానికి ‘అన్ని’విధాల సహకరించడమే గాకుండా, తన సహాధ్యాయి, సురవరం ప్రతాపరెడ్డి తనయుడు విష్ణువర్ధన్‌రెడ్డి గారి నుంచి కొన్ని పద్యాలను తెప్పించి ఇచ్చిన గురుతుల్యులు కె.మదుసూధన్‌ రెడ్డి గారికి వందనాలు. నేను 1989`93 మధ్యకాలంలో ఆర్ట్స్‌ కళాశాలలో చదువుతున్న కాలం నుంచీ ఆయనంటే అభిమానమే. ఆనాటి నుంచి ఈనాటి వరకు తెలంగాణవాదాన్ని ఆవాహన చేసుకోవడంలో ఆయన ప్రభావం గణనీయంగా ఉంది. వారి ఆశీస్సులు, సహాయ సహకారాలతో ఆనాడు నడిచిన ‘తెలంగాణ స్టూడెంట్‌ ఫ్రంట్‌’లో నేను కూడా ప్రధాన పాత్ర పోషించాను. ప్రతాపరెడ్డిగారి అముద్రిత పద్యాలు ‘సూతాఖ్యాయిక’ అందించిన సురవరం విష్ణువర్ధన్‌ రెడ్డిగారికి, పుస్తక ప్రచురణకు ప్రోత్సహించిన సురవరం పుష్పలత గారికి, తెలుగు విశ్వవిద్లాయం వైస్‌ ఛాన్సలర్‌, ప్రతాపరెడ్డిగారిపై పరిశోధన చేసిన ఆచార్య ఎల్లూరి శివారెడ్డి గార్లకు ధన్యవాదాలు. ఈ పుస్తకానికి ఆర్థిక వనరుల్ని సమకూర్చి పెట్టిన పెద్దలు డి.పి.రెడ్డి గార్కి హృదయ పూర్వక నమస్సులు. గతంలో మాదిరిగానే ఈ పుస్తకానికి కూడా ఆర్థికంగా చేదోడుగా నిలిచిన మిత్రుడు శ్రీధర్‌రావు దేశ్‌పాండే. తెలంగాణ ఉద్యమంలో తలకు మించిన భారాల్ని మోస్తూ కూడా అడిగిందే తడవుగా సమయమిస్తూ, వివిధ విషయాల్ని ఎప్పటికప్పుడు చర్చకు పెట్టే ప్రజాస్వామిక వాది శ్రీధర్‌కు నమస్తే.
    ప్రతాపరెడ్డి రచనలన్నీ రావాలని కోరుకొని ఈ కవితా సంకలనం వెలువరించడానికి విలువైన సూచనలిచ్చి ప్రోత్సహించిన ఆప్తుడు, మిత్రుడు డాక్టర్‌ కె.శ్రీనివాస్‌కి శణార్థి. ఈ పుస్తకం ఎప్పుడొస్తుందని ఎప్పటికప్పుడు నా బద్ధకాన్ని ఒదిలిస్తూ వెంటబడి పనిచేయించిన మిత్రుడు డాక్టర్‌ గంటా జలంధర్‌ రెడ్డి, జస్టిస్‌ సుదర్శన్‌ రెడ్డి గార్కి, కాసుల ప్రతాపరెడ్డి గార్కి నమస్సులు.
    ‘సింగిడి’ తెలంగాణ రచయితల సంఘం, తెలంగాణ ప్రచురణలు, తెలంగాణ హిస్టరీ సొసైటీల్లోని మిత్రులు, వేముగంటి మురళీకృష్ణలకు థాంక్స్‌. వీరందరికీ మించి నా పుస్తకాలని అపురూపంగా కాపాడడమే గాకుండా, నేను రాసిన దానికి మొదటి చదువరి, తీర్పరి నా సహచరి స్వర్ణమంజరి. ఆమె సహకారం లేకుండా నా పరిశోధన సాగడం దాదాపు అసంభవం. ఈ అసంభవాన్ని సంభవం చేసినందుకు, చేస్తున్నందుకు కృతజ్ఞతలు. తెలంగాణ భాషను, సాహిత్యాన్ని ఆస్వాదిస్తున్న నా పిల్లలు సిరి, శివలకు ఆశీస్సులు.

10`8`2012                                                                                                                 -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్

 

Foreword to the suravaram poetry being launched on 31st august 2012..

Rally taken at tankbund by noted writers and activists

టాంక్‌బండ్‌ మీ భారాన్ని మొయ్యలేదు!

    అహంకార పూరిత ఆధిపత్యాన్ని సీమాంధ్ర ప్రభుత్వం మళ్లొక్క సారి తెలంగాణ ప్రజలమీద ప్రదర్శించడానికి పకడ్బందీ పథకాలు రచిస్తోంది. తెలంగాణ ప్రజల మనోభావాలకు విరుద్ధంగా ట్యాంక్‌బండ్‌పై విగ్రహాలను పున: ప్రతిష్టించడానికి ఆగమేఘాల మీద జీవోలు జారీ అయ్యాయి. తెలంగాణ రాష్ట్రం ఏర్పడే వరకు ట్యాంక్‌బండ్‌పై విగ్రహాల విషయంలో యథాతథ స్థితి కొనసాగించాలని, సింగిడి, తెలంగాణ విద్యావంతుల వేదిక, తెలంగాణ ప్రజాఫ్రంట్‌, తెలంగాణ ఐక్యకార్యాచరణ సమితి, ఇతర తెలంగాణ సంఘాలు, వ్యక్తులు డిమాండ్‌ చేస్తున్నప్పటికీ వాటిని పట్టించుకోకుండా ప్రభుత్వం పంతానికి పోతోంది. మొండిగ ముందడుగేస్తుంది. ఈ విషయంలో ప్రజాభీష్టానికి వ్యతిరేకంగా, ఏకపక్షంగా ప్రభుత్వం వ్యవహరిస్తోంది. ఇందులో భాగంగానే ‘విగ్రహాల ఏర్పాటుకు మార్గదర్శకాలు’ నిర్ణయించేందుకు ఐదుగురు సభ్యులతో కేబినెట్‌ సబ్‌కమిటీని నియమించింది. పర్యాటక శాఖా మంత్రి వట్టి వసంతకుమార్‌ నేతృత్వంలోని ఈ కమిటీలో తెలంగాణకు బద్ధవ్యతిరేకులైన ఎం.మహేందర్‌ రెడ్డి, ఎన్‌. రఘువీరా రెడ్డి, ధర్మాన ప్రసాదరావులున్నారు. వీరితో పాటుగా తెలంగాణ కాడెత్తేసిన జానారెడ్డి కూడా కమిటీలో ఉన్నాడు.
    కొమరం భీమ్‌ విగ్రహాన్ని ట్యాంక్‌బండ్‌పై నెలకొల్పుతామని ప్రభుత్వం గతంలో ప్రకటించింది. కానీ అందుకోసం ఒక్క పైసా కూడా విదల్చలేదు. ఆయన విగ్రహాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు ఎలాంటి చర్యలు చేపట్ట లేదు. అయితే కూలిన 16 విగ్రహాలను మళ్లీ పెట్టేందుకు మాత్రం యుద్ధ ప్రాతిపదికన 76 లక్షలతో ప్రతిపాదనలు సిద్ధమయ్యాయి. ప్రభుత్వం అందులో మొదటి ఇన్‌స్టాల్‌మెంట్‌ విడుదల చేసింది కూడా. మూడు నెలల కాలంలో విగ్రహాల ఏర్పాటు పూర్తి చేసేందుకు ప్రభుత్వ సంస్థలు పనిచేస్తున్నాయి. ఒక వైపు తెలంగాణలోని అన్ని విద్యార్థి జేఏసీలు విగ్రహాల పున: ప్రతిష్టను వ్యతిరేకిస్తున్నాయి. ఒక వేళ ప్రజాభీష్టాన్ని కాదని ప్రతిష్టించినా వాటిని కూల్చివేస్తామని హెచ్చరిస్తున్నాయి కూడా.
    అసలు ట్యాంక్‌బండ్‌ మీద విగ్రహాల తొలగింపుకు ప్రధాన కారణం తెలంగాణ వాళ్లుండాల్సిన స్థలాల్ని సీమాంధ్రులు కబ్జా చేయడం. తెలంగాణ వెలుగులతో నిండాల్సిన ట్యాంక్‌బండ్‌ని తమ ప్రాంతం వారితో నింపుకున్నందుకు ప్రజల్లో భావోద్వేగాలున్నాయి. దీనికి తోడుగా మార్చి పదిన ప్రజల్ని ఎక్కడికక్కడ నిర్బంధించి, వేదించడంతో నిగ్రహం కోల్పోయిన ప్రజలు తమ ఆగ్రహాన్ని సీమాంధ్ర విగ్రహాలపై వెళ్లగక్కారు. అది కూడా అత్యంత విచక్షణతో. ఆగ్రహంలో కూడా తెలంగాణ వాదులు కచ్చితమైన విచక్షణ పాటించారు. ఒక్క మహిళ విగ్రహాన్ని కూడా ముట్టు కోలేదు. దళిత, ముస్లిం, బీసీలకు చెందిన ఏ విగ్రహాన్ని తొలగించలేదు. వేమన, పోతులూరి, శ్రీశ్రీ, వరంగల్‌ వచ్చిపోయాడన్న ఒకే ఒక్క కారణంతో తిక్కన విగ్రహాన్ని కూడా స్పేర్‌ చేసిండ్రు. జాతీయ జెండాను రూపొందించిన పింగళి వెంకయ్యను కూడా తాకలేదు. అయినా మొత్తం 33 విగ్రహాల్లో కేవలం ఏడుగురే తెలంగాణ వాళ్లెందుకున్నరు? జనాభా నిష్పత్తి ప్రకారం తెలంగాణ బిడ్డలు కనీసం 15 మందైనా ట్యాంక్‌బండ్‌పై ఉండాల్సింది. అలా కాకుండా కేవలం రుద్రమ, మహబూబ్‌ అలీఖాన్‌, మగ్దూం, సురవరం, రామదాసు, తానీషా, పోతన మాత్రమే ఎందుకున్నారని తెలంగాణ వాదులు నిలదీస్తున్నారు. మార్చి 14నాడు స్వాభిమాన్‌ యాత్ర జరిపి తెలంగాణ కవులు, రచయితలు, మేధావులు తెలంగాణ రాష్ట్రం ఏర్పడే వరకు ట్యాంక్‌బండ్‌పై యథాతథ స్థితి కొనసాగించాలని డిమాండ్‌ చేసిండ్రు. ప్రభుత్వం మొండిగా వ్యవహరించి విగ్రహాలను పున: ప్రతిష్టిస్తే అవి మళ్లీ కూలుతాయని కూడా తెగేసి చెప్పిండ్రు. అయినప్పటికీ సీమాంధ్ర ప్రభుత్వం, అధినేతలు ప్రజల కోరికను ఏమాత్ర ఖాతరు చేయకుండా తమ ఇష్టమొచ్చిన రీతిలో వ్యవహరిస్తున్నారు. ఆరునూరైనా, తెలంగాణ ప్రజల డిమాండ్‌ను కాలరాయాలనే లక్ష్యంతోనే ప్రభుత్వం వ్యవహరిస్తోంది. 
    ట్యాంక్‌బండ్‌లో తెలంగాణ బిడ్డలు శవాలై తేలుతూ ఉంటే, కట్టమీద మాత్రం సీమాంధ్ర విగ్రహాలు వెలిగిపోతున్నాయి. 700ల మంది తెలంగాణ కోసం ప్రాణత్యాగం చేస్తే ఏనాడు సంతాపం ప్రకటించని, కనీసం ఒక్క కన్నీటి చుక్క కూడా రాల్చని వాళ్లు ఈనాడు నీతులు చెబుతుండ్రు. కట్టమీద కాళోజి విగ్రహం లేదు, దాశరథి విగ్రహం లేదు అంటే దానికి దీర్ఘాలు తీస్తూ విగ్రహాలు పెట్టే నాటికి వాళ్లు బతికే ఉన్నారు. అందుకే పెట్టలేదని ప్రభుత్వం తరపున సిపిఎం మేధావులు వకాల్తా పుచ్చుకుంటుండ్రు. పోనీ వాళ్లని వదిలేద్దా! మరి 1986కు ముందే లబ్ద ప్రతిష్టులయిన తెలంగాణ బిడ్డలు వందల మంది ఉన్నరు. వారెందుకు యాదికి రాలేదనే అడుగుతున్నాం. ప్రథమ స్వాతంత్య్ర సంగ్రామంలో బ్రిటీష్‌ వారిని, అందుకు వంత పాడిన నిజాం పాలకులను గడగడలాడిరచిన తుర్రెబాజ్‌ఖాన్‌, పత్రికా స్వేచ్ఛకోసం దేశంలోనే మొట్టమొదటి బలిదానమిచ్చిన షోయెబుల్లాఖాన్‌, అంతెందుకు హైదరాబాద్‌ నగరాన్ని నిర్మించిన కులీ కుతుబ్‌షా, గోలకొండ నవాబుల నెదిరించిన సర్వాయి పాపన్న, రాంజీ గోండు, కొమురం భీమ్‌, అంబేద్కర్‌ కన్నా ముందే దేశవ్యాప్తంగా దళిత చైతన్యాన్ని రగిలించిన భాగ్యరెడ్డి వర్మ, దేశీ వాఙ్మయానికి పట్టం కట్టిన పాల్కురికి సోమనాథుడు, కాశీలో పీఠం ఉన్నా రాష్ట్రంలో గుర్తింపు లేని మల్లినాథసూరి, తొలి అచ్చతెనుగు కావ్యకర్త పొన్నిగంటి తెలగన్న, అంతెందుకు ఆంధ్ర ప్రాంతానికి కూడా సంబంధమున్న ఆంధ్ర పితామహ మాడపాటి హనుమంతరావు, జాతీయ రాజకీయాల్లో రాష్ట్ర ఖ్యాతిని ఇనుమడిరచిన సరోజిని నాయుడు, ‘ప్రజల మనిషి’ వట్టికోట ఆళ్వారుస్వామి ఇట్లా కొన్ని వందలు, వేల మంది తెలంగాణ వైతాళికులు ట్యాంక్‌బండ్‌పై నిలబడ్డానికి అర్హులైనవారున్నారు. అయినప్పటికీ వారికెవ్వరికీ అక్కడ చోటివ్వకుండా తమ ప్రాంతం వారిని ప్రతిష్టించుకొని తెలంగాణలో వీరితో సరితూగగలిగే వారు లేరు అనే సంకేతాన్ని ఈ 25 యేండ్లుగా పంపించారు. ‘మేమూ చరిత్రకు ఎక్కదగిన వారమే’ అని చెప్పుకోవాల్సిన దయనీయమైన పరిస్థితిని తెలంగాణ వాళ్లకు కల్పించారు.
    తెలంగాణ తమ హక్కుల కోసం, ఆత్మగౌరవం కోసం నినదించిన ప్రతిసారీ మీరు అందుకు అనర్హులు అని వేలేత్తి చూపే ప్రయత్నం సీమాంధ్ర మేధావులు కుట్రపూరితంగా చేస్తూనే ఉన్నారు. అందులో భాగమే కాళోజి, దాశరథిల ప్రస్తావన అనేది గ్రహించాలి. అవును వీరితో పాటు 1952 ముల్కీ ఉద్యమంలో, 1969 ఉద్యమంలో, ప్రస్తుత ఉద్యమంలో బెల్లి లలితతో సహా ప్రాణాలర్పించిన వీరులందరూ విగ్రహాలై వెలగడానికి అర్హులైన వారే! ‘థాట్‌ పోలిసింగ్‌’ ద్వారా తెలంగాణకు వ్యతిరేకంగా తెలంగాణలోనే అభిప్రాయాన్ని కూడగట్టాలని కుట్రలు పన్నుతున్నరు. వాళ్ల కుట్రలు, కుతంత్రాలు ఇక సాగవని తెలంగాణ తెగేసి చెబుతుంది.
    మార్చి పది నాడు తెలంగాణ ప్రజలు చావో రేవో తేల్చుకునే విధంగా టాంక్‌బండ్‌పై జమయ్యిండ్రు. ప్రభుత్వంపై, దాని వివక్షా పూరిత చర్యలపై ఆగ్రహం చెందిన తెలంగాణ వాదులు అందుకు ప్రతీకారం తీసుకోవాలని చూసిండ్రు. అప్పుడు వాళ్లకు కనిపించిన ఏకైక సీమాంధ్ర ప్రతీకలు విగ్రహాలు. అంతే విగ్రహాలు ప్రజల ధర్మాగ్రహానికి బలయ్యాయి.  ప్రజలు వాటిని కేవలం సీమాంధ్రుల విగ్రహాలుగా కాకుండా ఆధిపత్య చిహ్నాలుగా మాత్రమే చూసిండ్రు. అందుకే వాటిని అక్కడి నుంచి తప్పించిండ్రు. అయితే తొలగించిన వాటి స్థానంలో మళ్లీ కొత్తవి మా కడుపుల బల్లెంలాగా దించాలని ప్రభుత్వం ప్రయత్నిస్తే కచ్చితంగా ప్రజలు ప్రతిఘటిస్తారు. తెలంగాణ వచ్చేవరకు ట్యాంక్‌బండ్‌పై ఎలాంటి విగ్రహాలు నిర్మించాల్సిన అవసరం లేదు. తెలంగాణ రాష్ట్రం సిద్ధించిన తర్వాత అక్కడ ఎవ్వరి విగ్రహం ఉండాలనేది తెలంగాణ ప్రజలే నిర్ణయిస్తారు. ప్రజల ఇష్టాఇష్టాలను గ్రహించి మెలగాల్సిన ప్రభుత్వం మొండిగా వ్యవహరిస్తోంది కాబట్టి ఆ తర్వాత జరగబోయే పరిణామాలకు కూడా పూర్తి బాధ్యత వహించాల్సి ఉంటుంది.
    తెలంగాణ బిడ్డల్ని ఏకాణకు కూడా కొరిగాకుండా చేస్తూ, మా మాటకు విలువ లేకుండా చేస్తూ, మా మనోభావాల్ని గుర్తించ నిరాకరించిన మీ బొమ్మల్ని మా టాంక్‌బండ్‌ మొయ్యడానికి సిద్ధంగా లేదని తెలంగాణ ప్రజలు తేల్చి చెబుతున్నారు. ఇకనైనా వివక్షాపూరిత ఏకపక్ష దోరణికి స్వస్తి పలకాలని డిమాండ్‌ చేస్తున్నరు.
                                                                                                                                       -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌  

JYOTHIBA PHULE AND TELANGANA

ఫూలేతో కలిసి నడిసిన తెలంగాణ

    నేటి భారతదేశ చరిత్రలో సుస్థిర స్థానం సంపాదించుకున్న సామాజిక విప్లవకారుడు జ్యోతిరావ్‌ ఫూలె. స్వయం పాలన కోసం, సామాజిక న్యాయం కోసం నిత్యం నినదిస్తున్న తెలంగాణ బిడ్డలు ఇయ్యాళ ఆయన్ని అడుగడుగున యాద్జేసుకుంటున్నరు. ఆయన వర్ధంతిని (నవంబర్‌, 28) ఉస్మానియా విశ్వవిద్యాలయంలో ‘ఆత్మగౌరవ సభ’ నిర్వహించి బహుజనులు జరుపుకుంటున్నారు. అణచబడ్డ వారి హక్కుల కోసం, బడుగు, బలహీన వర్గాల అభ్యున్నతి కోసం, బ్రాహ్మణ, అగ్రకుల దాష్టీకానికి వ్యతిరేకంగా ఫూలె చేసిన పోరాటంలో అందరికన్నా ఎక్కువగా ఆయన వెన్నంటి నిలిచింది తెలంగాణ బిడ్డలంటే ఆశ్చర్యం కలుగక మానదు. కాని ఇది నిఖార్సయిన నిజం. ఫూలె ఉద్యమాలకు అండగా నిలిచి, వాటికి జీవం పోసింది తెలంగాణ నుంచి వలసబోయిన తెలుగువారు, బహుజనులు. ఫూలె స్థాపించిన సంస్థలన్నింటిలోకి తలమానికమైనది ‘సత్యశోధక సమాజ్‌’. ఈ సమాజ్‌ స్థాపన నాటి నుండి, ఫూలె మరణానంతరం కూడా దాని కార్యకలాపాల్లో పాల్గొన్నది, ఉద్యమాన్ని నడిపింది తెలంగాణ బహుజనులు. పద్మశాలి, మున్నూరుకాపు, వంజరి తదితర కులాలకు చెందిన నాయకులు ఈ సమాజాన్ని బొంబాయిలో అనేక అడ్డంకుల్ని అధిగమించి నడిపించారు. ముంబయిలో ఫూలే కార్యకలాపాలకు ప్రాణం పోసిందీ, ప్రచారం చేసిందీ ‘మనోళ్లే’.
    భారతదేశంలో బ్రిటీష్‌ వారిపట్ల పెరుగుతున్న వ్యతిరేకతను తగ్గించుకునేందుకు తప్పనిసరి పరిస్థితుల్లో లార్డ్‌ డల్‌హౌసీ తమ పాలనలో కొన్ని మార్పులు తీసుకువచ్చాడు. దీని వల్ల వ్యాపార, వాణిజ్య, రవాణ, ప్రసార వ్యవస్థల్లో మౌళికమైన మార్పులు చోటు చేసుకున్నాయి. ముంబయి నుంచి థానే వరకు రైలుమార్గ నిర్మాణం ప్రారంభమైంది. అలాగే బట్టల మిల్లుల స్థాపన కూడా ఈ కాలంలోనే జరిగింది. మొదట 1853లో ముంబయి`థానేల మధ్యన రైలు ప్రారంభం అయింది. ఆ మరుసటి సంవత్సరం మొట్టమొదటి బట్టల మిల్లు కూడా ముంబయిలోనే స్థాపితమయింది.  1865 నాటికి ఈ మిల్లుల సంఖ్య 10కి పెరిగింది. ఇందులో పనిచేసే వారి సంఖ్య 6600లకు పెరిగింది. వీరిలో అధిక భాగం తెలంగాణ నుంచి వలసబోయిన పద్మశాలీలే! వీరి కన్నా ముందు ముంబాయికి భవన నిర్మాణ కార్మికులుగా వలస వచ్చిన వంజరి, మున్నూరు కాపు కులస్థులు మొదట కామాఠిపురాలో స్థిర నివాసం ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. తర్వాత కాంట్రాక్టర్లుగా ఎదిగారు. ఇప్పుడు ముంబయిలో వందేళ్ళ పైబడిన దాదాపు ప్రతి కట్టడాన్ని తెలంగాణ బిడ్డలే కట్టారంటే అతిశయోక్తి కాదు. ఇలా ఎదిగి వచ్చిన వారే జ్యోతిరావ్‌ ఫూలెతో కలిసి నడిచారు. సమాజంలో అణచివేతకు గురైన అట్టడుగు వర్గాలకు అండగా నిలిచారు.
    బ్రాహ్మణ వర్గాల ఆధిపత్య ధోరణి వల్ల సమాజంలోని శూద్రులు, అతిశూద్రులకు జరుగుతున్న అన్యాయాలను ఎదురించడానికి, వారిని సంఘటితం చేసి, చైతన్య పరిచే ఉద్దేశ్యంతో ‘సత్యశోధక్‌ సమాజ్‌’ని పూణెలో సెప్టెంబర్‌, 24, 1873నాడు స్థాపించారు. ఈ ప్రారంభ సమావేశానికి పూణె, ముంబయిల నుంచి దాదాపు యాభైమంది హాజరయ్యారు. ఈ సమావేశంలోనే ఫూలే ‘సత్య శోధక్‌ సమాజ్‌’ అధ్యక్షుడిగా, కోశాధికారిగా ఎన్నికయ్యారు. ఫూలే కోశాధికారిగా ఎన్నికయినప్పటికీ దానికి ఆర్థికంగా ఆదుకున్నది, అండగా నిలిచింది మాత్రమే తెలుగువారే. ఈ ప్రారంభ సమావేశానికి ముంబయిలో భవన నిర్మాణ కాంట్రాక్టర్లుగా ప్రసిద్ధులయిన రామయ్య వెంకయ్య అయ్యవారూ, నర్సింగరావు సాహెబ్‌ వడ్నాల, జాయా ఎల్లప్పా లింగూ, వెంకూ బాలాజీ కాలేవార్‌లు తదితర తెలుగువారు హాజరయ్యారు. వీరందరూ తమ లేదా, తాత ముత్తాతల మూలాలు తెలంగాణలోనే ఉన్నాయని గర్వంగా చెప్పుకున్నారు.
    సమాజ స్థాపనకు పూర్వం నుంచే ఫూలేకు ముంబయి తెలుగువారితో మధ్య సంబంధాలున్నాయి. ఫూలే ఎప్పుడు ముంబయి వచ్చినా తాడ్‌దేవ్‌లోని తెలుగువాడు ‘నాగూ సయాజీ’ భవనంలోనే మకాం చేసేవాడు. ఇక్కడే రామయ్య అయ్యవారు, ఇతర సభ్యులు తరచూ కలుసుకునేవారు. నిజానికి ముంబయిలో ఫూలే తరపున ఉద్యమాన్ని నిర్వహించింది వలసబోయిన తెలంగాణ బహుజనులు. ‘కన్నీరు’ (రైతుల కన్నీరు) పేరుతో ఒక కరపత్రాన్ని తయారుచేసిన ఫూలే 1873లో ముంబయి వచ్చినప్పుడు సభ్యులకు వినిపించాడు. ఇందులో గ్రామాల్లోని కులకర్ణిలు, వకీళ్లు, ఉపాధ్యాయ జోషీలు రైతులను ఎన్ని రకాలుగా పీడిస్తున్నారో రుద్ధమైన కంఠంతో వినిపించారు. దీనికి  వెంటనే స్పందించిన నాగూరావ్‌ సయాజీ దాని ముద్రణకోసం డబ్బిచ్చారు. ఈ కరపత్రం ఆనాటి రైతుల దీనావస్థని ప్రభుత్వం దృష్టికి తీసుకువచ్చి గ్రామాల్లో జరుగుతున్న అన్యాయాన్ని కళ్లకి కట్టింది.
    తెలుగు వారు సత్యశోధక్‌ సమాజ్‌లో నిర్వహించిన కీలక భూమికను దాని కార్యదర్శి నారాయణ్‌ తుకారాం నగర్‌కర్‌ తన ద్వైవార్షిక రిపోర్టులో క్షుణ్ణంగా వివరించాడు. నిజానికి ముంబయిలో సమాజ్‌ శాఖను స్థాపించి, నడిపించాల్సిందిగా ఫూలే స్వయంగా రామయ్య అయ్యవారుకు లేఖ రాసిండు. ఆ పిలుపు మేరకు కామాటిపుర (కామ్‌Gమట్టిR మట్టి పనివారల పురం)లోని 18మంది తెలుగువారు సమాజ్‌ సభ్యత్వాన్ని స్వీకరించారు. అంతేగాకుండా సమాజ్‌ భావాజాలాన్ని వ్యాప్తి చేస్తూ మరింతమందిని సభ్యులుగా చేర్పించారు. ఈ సమాజ్‌లో మొదట రామయ్య అయ్యవారూ, జాయా కారడిలింగూ, వెంకూ బాలాజీ కాలేవార్‌, జాయా నాగూ పర్‌బాజీ, నర్సింగరావు సాహెబ్‌ వడ్నాల, బాపూజీ ఈరప్ప కోర్బా, రాజూ బాబాజీ వంజరి, పోచెట్టి పోచయ్య నింగాల, ఈరప్ప మస్తాజీ పత్తీ, నరసూ నర్సప్ప నెల్ల, నాగూ సాయాజీ కాంట్రాక్టార్‌, ధర్మాజీ సరసూ, రాజన్నా సులూ, రాజన్నా సాయబు, డాక్టర్‌ గంగాజీ నర్సూ, మెనాజీ నర్సూ, వెంకూ నర్సూ, నాగూ నర్సూ, జిల్‌కర్‌ రాజన్నా మొదలైన వారు సత్యశోధక్‌ సమాజ్‌ ఉద్దేశ్యాలను వ్యాప్తిలోకి తీసుకొచ్చిన తీరుని 1877 మార్చి 20 నాటి సమాజ్‌ రిపోర్టులో పేర్కొన్నారు. అలాగే బాలాజీ కాలేవార్‌, రామయ్య అయ్యవారు తదితరులు పేద, బడుగు, బలహీన వర్గాల ప్రజానీకం భట్‌ భిక్షుక్‌, సర్కారీ బ్రాహ్మణ ఉద్యోగస్థుల వల్ల ఎదుర్కొంటున్న ఇబ్బందుల్ని ప్రభుత్వం దృష్టికి తీసుకు వచ్చారు. ప్రభుత్వానికి షికాయతులు, అర్జీలు చేస్తూ వచ్చిన తెలుగువారి పేర్లు మహారాష్ట్రలో స్థిర నివాసం ఏర్పర్చుకున్నందున అక్కడి వారి ఉచ్ఛారణకు అనుగుణంగా అనేక మార్పులకు గురయ్యాయి. అందుకే తెలుగువారయినప్పటికీ వారి పేర్లలో భిన్నత్వం ప్రస్ఫుటంగా కనిపిస్తుంది. అలాంటి వారిలో ఒకరు వెంకూ బాలాజీ. 
    వెంకూ బాలాజీ సమాజ్‌ సభ్యుడిగా చేరక పూర్వం గణేశ్‌ ఉత్సవాల సందర్భంగా వేలాది బ్రాహ్మణులకు పక్వాన్న భోజనాలు పెట్టించి భారీగా దక్షిణాలు సమర్పించుకునేవారు. అయన సత్యశోధక సమాజ్‌ సభ్యుడిగా చేరిన తర్వాత వాటన్నింటిని రద్దు చేసి వాటి స్థానంలో సమస్త కులాల వికలాంగులకి, అంధులు, చెవిటి వారిని ఆర్థికంగా ఆదుకునేవాడు. స్త్రీల కోసం ప్రత్యేకంగా చీరెలు, దుస్తులు, పురుషులకు ధోవతులు కొత్తగా పెళ్ళయిన జంటలకు వంటసామాగ్రి, వృత్తి పనివస్తువులను ఉదారంగా దానం చేసేవాడు. కాలేవార్‌ (1820`1898) పేద వంజరి కుటుంబంలో జన్మించాడు. స్వయం కృషితో తట్టలు మోసే వాడి నుంచి కాంట్రాక్టర్‌గా ఎదిగి ముంబయిలోని అనేక చారిత్రక కట్టడాలను నిర్మించిన కాంట్రాక్టర్‌గా ప్రసిద్ధి చెందాడు. ముంబాయి నగరపాలిక భవనం, బరోడా మహారాజు ‘లక్ష్మీవిలాస్‌’ భవనం మొదలు అనేక బట్టల మిల్లులను ఈయనే నిర్మించాడు. 1880లోనే 60 లక్షల రూపాయల వ్యయంతో లక్ష్మీవిలాస్‌ భవనం నిర్మితమయింది. అంటే ఆయన ఎంత పెద్ద కాంట్రాక్టరో అర్థమవుతుంది.
    అలాగే ప్రతి దీపావళికి బ్రాహ్మణులకు భోజనాలు పెట్టించి దక్షిణ చెల్లించుకునే మరో వ్యక్తి జాయ ఎల్లప్ప లింగూ. ఈయన సమాజ్‌ సభ్యత్వం తీసుకున్న తర్వాత ‘సమాజ మండలి’లోని ఎ అబ్బాయి/అమ్మాయి మెట్రిక్యులేషన్‌ పాసవుతారో వారికి బంగారు పతకంతో పాటుగా 25 రూపాయల నగదు బహుమతి ఇచ్చే ఏర్పాటు కూడా చేసిండు. ఈయన తండ్రి హైదరాబాద్‌ సంస్థానం నుంచి ముంబయికి వలస వచ్చాడు. లింగూ ముంబయిలోని పుట్టి అక్కడే ఉన్నత విద్యనభ్యసించాడు. హైదరాబాద్‌ సంస్థానంలో మెజిస్ట్రేట్‌ ఉద్యోగాన్ని కూడా సంపాదించాడు. కాని రెండేండ్ల కన్నా ఎక్కువగా అక్కడ పనిచేయలేదు. తన కిష్టమైన భవన నిర్మాణ రంగాన్ని ఏరి కోరి ఎన్నుకొని గొప్ప కాంట్రాక్టర్‌గా గుర్తింపు తెచ్చుకున్నాడు. ముంబాయిలోని ‘రాయల్‌ యాట్‌ బాంబే క్లబ్‌’, పారిశ్రామిక వేత్త రతన్‌ టాటా నివసించే ‘టాటా మిషన్‌’ భవనం, ‘హోటెల్‌ వాట్సన్‌ అనెక్స్‌’ భవనాన్ని కూడా ఈయనే నిర్మించాడు. ఇప్పటికీ ఈ భవనాలు చెక్కు చెదరక డిజైన్‌కు, నిర్మాణ ప్రతిభకు నిలువెత్తు నిదర్శనంగా ఉన్నాయి.
    1874లో ‘ముంబయి నివాస మండలి’ ఆహ్వానం మేరకు ఫూలే ముంబయిలో పర్యటించారు. ఈ పర్యటనలో ఫూలే ‘సత్యశోధక సమాజ్‌’ కార్యక్రమాల్ని మరింత బలంగా ముందుకు తీసుకు పోవాల్సిన బాధ్యతను బాలూజీ కాలేవార్‌, కారాడీ లింగూలపై పెట్టారు. దాదాపు ఇదే సమయంలో వెంకయ్య అయ్యవారు కొద్ది కాలం సమాజ్‌ అధ్యక్షులుగా పనిచేసిండ్రు. ఈయన హైదరాబాద్‌లో ప్రభుత్వ ఉద్యోగాన్ని వదిలేసి ముంబయికి చేరుకొని మొదట వెంకూజీ దగ్గర పనిచేసిండు. ఆ తర్వాత అన్నీ తానే అయి ముంబయిలో ప్రసిద్ధిగాంచిన గార్డెన్‌ మిల్స్‌, జనరల్‌ పోస్టాఫీసుల్ని కట్టించిండు. ఈయన సత్యశోధక్‌ సమాజ్‌ అభివృద్ధిలోనూ, ముంబయిలోని తెలుగువారి అభ్యున్నతికీ చేసిన కృషి చిరస్మరణీయమైంది.
    సత్యశోధక సమాజ్‌ స్థాపన సమయంలో పత్రికలన్నీ బ్రాహ్మణులే నడిపేవారు. శూద్రులకు, అతి శూద్రులకు తమ భావ వ్యాప్తికోసం పత్రిక అవసరమని వెంకయ్య అయ్యవారూ, కాలేవార్‌ తదితరులు కలిసి 1200 రూపాయలు వెచ్చించి ఒక ముద్రణా యంత్రాన్ని కొని ‘సత్యశోధక సమాజ్‌’ కోసం బహూకరించారు. 1874 నవంబర్‌లో ఇది జరిగింది. ‘సర్కారు శాఖలోని వ్రాహ్మణుల నుంచి శుద్రాతిశూద్రులకు ఎన్ని కష్టాలు ఎదురవుచున్నావో బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వానికి తెలియజేయాలి’ అన్న ఆలోచనతో పత్రిక నడపాలని నిర్ణయించుకున్నారు. అయితే ఈ పత్రిక నడిపే శక్తి, ఆర్థిక వనరులు సరిపోవని భావించి పత్రిక స్థాపనను ఫూలే వ్యతిరేకించాడు. అయితే కృష్ణారావు బాలేకర్‌ పట్టుదలతో పత్రికను ‘దీనబంధు’ పేరిట నడిపించారు. అయితే చివరికి ఫూలే ఊహించినట్లుగానే అది ఎక్కువకాలం మనగలగ లేదు. ఇక్కడ గమనించాల్సిందేమిటంటే పత్రికకోసం ముద్రణాయంత్రాన్ని విరాళంగా ఇవ్వగలిగారంటే వారి ఆలోచన సరళి, సత్యశోధక సమాజ్‌ ఉద్యమం పట్ల వారి అనురక్తి అర్థమవుతుంది.
    సత్యశోధక సమాజ్‌ కార్యకలాపాలతో  పాటుగా ఫూలే నడిపిన ‘పూణె సుశిక్షణ గృహం’పేరిట ఒక విద్యార్థి హాస్టల్‌ని కూడా నిర్వహించారు. దీని నిర్వహణలో కీలక భూమిక పోషించింది ఫూలే సహచరుడు కృష్ణారావు బాలేకర్‌. విద్యార్థులను కేవలం చదువులో మేటిగా తీర్చిదిద్దడమే గాకుండా సమాజం పట్ల నైతికతతో, బాధ్యతతో మెదిలే వారిగా మలచడమనేది ఈ హాస్టల్‌లో జరిగేది. హాస్టల్‌కుండే ఆర్థిక ఇబ్బందుల మూలంగా విద్యార్థుల సంఖ్య తరచూ మారుతూ ఉండేది. పిల్లల్ని దూర ప్రాంతాలకు పంపడానికి తల్లిదండ్రులు అంతగా ఆసక్తి చూపేవారు కాదు. అయితే ఇందుకు భిన్నంగా ముంబయిలోని కామాటిపురాలోని సంపన్న కుటుంబాల వారు తమ పిల్లల్ని పూణెలో బాలేకర్‌ హాస్టల్‌కు పంపించి విద్యాబుద్ధులు చెప్పించారు. ఇలా తెలుగువారు హాస్టల్‌ని ఆదుకున్నారు. ఆర్థికంగా కూడా అండగా నిలిచారు. అండగా నిలిచిన వారిలో కారాడి లింగూ జాయా, సేఠ్‌ రాజూ బాబాజీ తదితరులు ముఖ్యులు. ఫూలే చొరవతో ఆయన ఇంట్లోనే ఏర్పాటయిన ఈ పాఠశాలను తర్వాతి కాలంలో సావిత్రిబాయి ఫూలే నిర్వహించారు.దీని చొరవతో కామాటిపురాలో వసతిగృహం, స్కూల్‌ ప్రారంభించారు.
    కారాడి లింగూ జాయా కొడుకు ఎల్లప్ప లింగూ జాయ 1864లో మొట్టమొదటి సారిగా ‘సెకండ్‌ గ్రేడ్‌ ఆంగ్లో వర్నాక్యులర్‌ పాఠశాల’ పేరిట ఒక స్కూల్‌ని ఏర్పాటు చేసిండు. ఆ తర్వాత విద్యాశాఖతో మాట్లాడి తెలుగు`మరాఠీ బోధనకు అవకాశం కల్పించాడు. ‘తెలుగు జ్ఞానోత్తేజక పుస్తకాలయము’, తెలుగు మహిళా మండలి అనే సంస్థల్ని కూడా స్థాపించి తెలుగువారు సమాజాభివృద్ధికి కృషి చేసిండ్రు. కేవలం తాము నివసిస్తున్న మహారాష్ట్రలోనే గాకుండా హైదరాబాద్‌లో ఏ ఆపద వచ్చినా ఆదుకునేందుకు ముందున్నది తెలుగువారు.
    1908లో మూసీనదికి వరదలు వచ్చి హైదరాబాద్‌ నగరం సగం వరకూ కొట్టుకుపోయింది. ప్రజలు తమ సర్వస్వాన్ని కోల్పోయి రోడ్డుమీదికి రావడంతో వారికి అండగా నిలిచింది మహారాష్ట్ర తెలుగువారు. రావుబహద్దూర్‌ ఎల్లప్ప బలరాం అధ్యక్షతన ఒక బహిరంగ సభ జరిపి అందులో వరద పీడితుల సహాయార్థం విరాళాల్ని సేకరించారు. వీటితో వంటపాత్రలు, బట్టలు, ధాన్యాన్ని సంభాజీ, డాక్టర్‌ నర్లు అనే నాయకులు ఖరీదు చేసి స్వయంగా హైదరాబాద్‌కు వచ్చి అందజేసిండ్రు.
    ఇలా ఒక వైపు జ్యోతిరావ్‌ ఫూలేతో కలిసి పనిచేస్తూనే తమ తోటి తెలుగువారి అభ్యున్నతికి ఎంతగానో కృషి చేసిన తెలుగువారు స్మరణకు నోచుకోలేదు. పరాయి రాష్ట్రంలో ఉన్నందున వారి సేవలకు సంబంధించిన వివరాలు అందరికీ అందుబాటులోకి రాలేదు. ఈ విషయాలపై మరింత లోతుగా పరిశోధన చేయాల్సిన అవసరముంది. కానరాకుండా పోయిన మన కండ్లముందరి చరిత్రను రికార్డు చేసుకోవాల్సిన అవసరముంది. తెలుగు మహారాష్ట్రీయన్లు చేసిన ఉద్యమాలు, పోరాటాల తీరు తెన్నులు చరిత్రకెక్కాల్సిన సమయమిది.
    వీరు నిర్వహించిన ఉద్యమాల ప్రభావం తెలంగాణపై కూడా ఉండిరది. సికింద్రాబాద్‌నుంచి జాతీయ స్థాయికి ఎదిగిన దళిత నాయకులు రాజారామ్‌భోలే, బి.ఎస్‌. వెంకట్రావులపై ఫూలే, అంబేద్కర్‌ ఉద్యమాల ప్రభావం ఉంది. అలాగే 1952లో హైదరాబాద్‌ రాష్ట్రంలో షెడ్యూల్డ్‌ క్యాస్ట్‌ ఫెడరేషన్‌ ఏర్పాటు చేసి ఆ కూటమి తరపున అసెంబ్లీ ఎన్నికల్లో పోటీచేసి గెలువడానికి కూడా స్ఫూర్తి ఫూలే`అంబేద్కర్‌ భావజాలం నుంచే వచ్చింది.  ఇదే స్ఫూర్తిని స్వీకరిస్తూ నేడు తెలంగాణ ప్రజలు ప్రత్యేక రాష్ట్రం కోసం కొట్లాడుతుండ్రు. దీనికి మహారాష్ట్రలో కూడా అక్కడి తెలుగువారు ధూమ్‌`ధామ్‌లు, సభలు, సమావేశాలు నిర్వహిస్తూ మమేకమయిండ్రు. 

                                                                                                                                        -సంగిశెట్టి శ్రీనివాస్‌
                                                                                                                        (ఫోరమ్‌ ఫర్‌ కన్సర్న్‌డ్‌ బీసీస్‌)